Lesbók Morgunblaðsins - 27.08.1983, Blaðsíða 11

hve ótrúlega einhæft þetta skóg-
lausa land er í sjón, eins og það
blasir við augum. Að vísu sjást
myndarleg tré á stangli eða litlir
trjálundir í útjaðri borga og
þorpa, á engjum og við akra, en
þetta eru sjaldnast fleiri en í
hæsta lagi nokkrar tylftir af
trjám; samfellt skóglendi er að
verða sjaldgæf sýn á Bretlands-
eyjum.
Aðeins örfáir stórir
skógar eftir
Af hinu víðáttumikla skóglendi
fyrri alda á Bretlandseyjum
standa nú orðið aðeins fáeinir víð-
lendir skógar eftir. Einna stærst-
ur þeirra er Epping Forest fyrir
norðan Lundúni, New Forest við
Southampton, ennfremur nær
samfellt skóglendi á stöku stað í
Wales og við landamæri Skotlands
og Englands, og í Skotlandi eru
það svo Inverness-skógur og
Argyll-skógur.
En þar með er líka allt helzta
skóglendi Bretlandseyja upp talið,
og hagskýrslur staðfesta það, sem
auga ferðamannsins sér: Aðeins
tæplega níu prósent af flatarmáli
Stóra-Bretlands eru vaxin skógi,
en til samanburðar má geta þess,
að á meginlandi Evrópu eru
22—25% af flatarmáli einstakra
landa skóglendi; Finnland hefur
þar sérstöðu með 74% skóglendi
af flatarmáli alls landsins, Svíþjóð
64% og Noregur um 60%.
Líkt og íslendingar hafa íbúar
Bretlandseyja hingað til ekki ver-
ið að gera sér svo mikla rellu út af
skógleysinu. Hugmyndir þessara
þjóða um náttúrufegurð hafa í
aldanna rás aðlagazt mjög þeim
kuldalegu staðreyndum, sem við
blasa á blásnum berangrinum, þar
sem gras og mosi verður helzta
augnayndið. „Isn’t it beautiful,"
segja Bretar td. gjarnan um
landslag eins og miðbik Wales,
þar sem endalausir, lágir, grasi-
vaxnir ásar blasa við eins langt og
augað eygir, eða þá um nærri al-
veg skóglaust og nakið kletta-
landslag Skotlands eins og í
Cairngorm-fjöllunum.
Af skiljanlegum ástæðum er
heldur lítið um skáldlegar lof-
gjörðir til skógarins í enskum og
skozkum skáldskap eins og þó er
altítt meðal þjóða, sem búa í skóg-
auðugari löndum Evrópu. Ástæð-
una má vafalaust rekja til þeirrar
staðreyndar, að fæstir Skotar og
Englendingar eru því vanir að
hafa skóga fyrir augunum og hafa
litla sem enga persónulega
reynslu af þeim töfrum, sem vel-
hirt skóglendi býr yfir.
Skefjalaus
eyðing skóganna
Næst á eftir íslandi hefur eyð-
ing skóganna á undanförnum öld-
um verið miklu meiri á Bretlands-
eyjum en í flestum öðrum Evrópu-
löndum. Þetta á þó alveg sérstak-
lega við um írland. Sem háþróað
iðnaðarland með feiknalegri þörf
á timbri er Bretland því nú á dög-
um nær algjörlega háð innflutn-
ingi. England, Skotland og Wales
nota um 44 milljónir kúbikmetra
af birktum viði á ári, en þessi lönd
geta ekki framleitt sjálf nema 4,1
milljón kúbikmetra af viði, eða
innan við 10% af ársþörfinni. All-
an annan við verður sem sagt að
flytja inn víðs vegar að úr heimin-
um fyrir offjár. Árlegur viðar-
innflutningur Breta kostar þá um
2,7 milljarða punda (um 117 millj-
arða íslenzkra króna). Þetta er
hærri upphæð en hallinn á allri
utanríkisverzlun Breta nam í
fyrra.
Hér áður fyrr, á miðöldum, er
talið að um tveir þriðju hlutar
flatarmáls Bretlandseyja hafi ver-
ið skógi vaxnir. Hvernig stendur
þá á því, að einmitt þessi lönd
skuli nú vera svo illa á vegi stödd
með skóglendi? Eftir að Vilhjálmi
sigursæla, hertoga af Normandí,
hafði tekizt að ná konungdómi yfir
Englandi í orrustunni við Hast-
ings árið 1066, setti hann brátt lög
um víðtæka verndun skóga í Engl-
andi og stranga gæzlu þeirra. En
það var þó ekki vöxtur og viðgang-
ur skógar á Bretlandseyjum sem
hann bar svo mjög fyrir brjósti,
heldur skóglendi sem heimkynni
veiðidýra, þar sem hin konunglega
hirð og háaðallinn gætu stundað
sína eftirlætis tómstundaiðju, dá-
dýra-, fugla- og refaveiðar.
Lögin kváðu á um harkalegar
refsingar fyrir að spilla skógi með
skógarhöggi.
Þetta átti þó eftir að breytast,
þegar frjálslyndari hugsunarhátt-
ur tók að ryðja sér til rúms með
undirritun Magna Carta árið 1215,
en hún tryggði enskri alþýðu auk-
in þegnréttindi. í fimm hundruð
ár færði brezkur almenningur sér
óspart í nyt víðfeðmt leyfi stjórn-
valda til skógarhöggs og gjöreyddi
stórum skógarflæmum.
Nýlendur Breta
sáu þeim fyrir
ótakmörkuðum viði
Á síðari öldum lágu orðið marg-
ar ástæður til síaukinnar eyðingar
á Skóglendi Stóra-Bretlands. Á
fyrra helmingi 18. aldar varð til
dæmis mjög mikil fólksfjölgun í
Bretlandi, en hún leiddi aftur til
þess, að menn freistuðust til að
taka í síauknum mæli frjósamt
land undir plóginn til að auka
matvælaframleiðsluna. Viður var
þá notaður í stórum stíl sem
eldsneyti, mikið magn fór til kola-
gerðar, og voru viðarkolin svo not-
uð til þess að bræða járn í smiðj-
um um land allt.
England iðnvæddist mjög
snemma á 19. öld, og því þurfti
mikinn við til styrktar og klæðn-
ingar á kolanámunum, svo og til
smíði herskipa og kaupskipa
brezka flotans, og þó ekki sízt til
húsabygginga í vaxandi borgum
Englands.
Hinir gætnari meðal áhrifa-
manna Englands vöruðu á þessum
tímum eindregið við þessari rán-
yrkju á skóglendi Bretlandseyja
og bentu á, að það yrði að bæta
skógunum tapið með kerfisbund-
inni skógrækt á þeim fjölmörgu
stöðum, þar sem gegndarlaust
skógarhögg var stundað. Þessar
aðvaranir voru að engu hafðar.
Voru ekki Bretar stöðugt að eign-
ast fleiri nýlendur með alveg
ótæmandi viðarforða?
Það voru því einungis einstaka
landeigendur á Bretlandseyjum,
sem sýndu þá aðgæzlu að hefja
skógrækt á landareignum sínum
til þess að bæta fyrir skógarhögg-
ið að hluta.
Allt fram að heimsstyrjöldinni
fyrri hafði brezka ríkið og þá al-
veg sérstaklega brezka fjármála-
ráðuneytið afar lítinn áhuga á að
leggja fram nauðsynlegt fé til að
hafin yrði skipulögð skógrækt í
Bretlandi og til að vernda og hirða
það skóglendi, sem enn var að
finna í landinu. Það bætti ekki úr
skák fyrir væntanlegri skógrækt,
þegar tekið var að nota stál til
skipasmíða í staðinn fyrir við, því
þar með var endir bundinn á hern-
aðarlegt mikilvægi trjáviðar —
eða svo virtist ráðamönnum Breta
í þá daga.
Skógrækt brezka ríkis-
ins kemst á laggirnar
Eftir að heimsstyrjöldin fyrri
skall á, varð Bretum brátt ljóst,
hve óhemju þýðingarmikið hrá-
efni trjáviður er í styrjaldar-
rekstri. Þeir fengu að reyna það á
tilfinnanlegan hátt, hve mikið
lestarrými trjáviður þarf í flutn-
ingi yfir hafið, á þeim tímum þeg-
ar flutningaskip voru af mjög
skornum skammti í styrjöldinni.
Bretar neyddust því til að draga
mjög úr innflutningi á trjáviði, og
skógarnir á Bretlandseyjum voru
enn á ný höggnir niður í stórum
stíl til að sjá landinu fyrir nægum
viði.
Strax að styrjöldinni lokinni,
árið 1919, stofnuðu Bretar því
Skógrækt ríkisins (Forestry
Commission), sem á að gegna því
hlutverki að sjá landinu fyrir
hernaðarlega mikilvægum nytja-
skógi og auk þess að bæta skóg-
lendi Bretlandseyja þá gífurlegu
rányrkju, sem stunduð hafði verið
um aldaraðir á skógum landsins.
En vaxtartími hinna plöntuðu
nýskóga var alltof stuttur fram að
seinni heimsstyrjöldinni, og Bret-
ar urðu því einnig í þeirri styrjöld
nær algjörlega háðir trjáviði, sem
brezkir landeigendur gátu þá lagt
þjóðarbúinu til úr sínum eigin
skógum, sem þeir höfðu forðum af
framsýni látið rækta á skipulegan
hátt og hirða um margra áratuga
skeið.
En þótt þannig hafi reynzt unnt
að bjarga viðarþörf Breta, með
mestu herkjum þó, á neyðartímum
með því að grípa enn einu sinni til
hins knappa viðarforða landsins
sjálfs, þá breytir það í engu þeirri
staðreynd, að Bretar verða enn um
skeið að minnsta kosti nærri því
algjörlega háðir innflutningi á
næstum öllum þeim nytjaviði, sem
Skotland, England, Wales og
Norður-írland þarfnast. Innflutn-
ingsþörfin á trjáviði er nú meiri í
Bretlandi en í nokkru öðru.
Evrópuríki — að íslandi einu und-
anskildu, vitanlega.
Bretar til fyrirmyndar í
skipulegri skógrækt
Uppgræðsla nýrra skóga er erf-
itt viðfangsefni. Skógrækt brezka
ríkisins hafði á fyrstu árum starf-
semi sinnar yfir afar lítilli reynslu
í skóggræðslu að ráða og fáa vel-
menntaða skógfræðinga í sinni
þjónustu. Það reyndist því fyrst
nauðsynlegt að gera árum saman
tímafrekar tilraunir til þess að fá
rétt svör við helztu spurningum,
sem vöknuðu í sambandi við
skipulega, vísindalega skógrækt á
Bretlandseyjum: Á hvaða trjáteg-
undir skyldi helzt leggja áherzlu í
ræktuninni, á barrtré eða lauftré?
Átti fremur að einbeita sér að
hraðvöxnum trjám eða að trjáteg-
undum, sem gáfu af sér góðan
smíðavið en uxu mun hægar?
Hvaða trjátegund skyldi planta í
hvaða tegund jarðvegs, og við
hvaða veðurfar, með hve miklu
millibili milli trjáa, og með hve
mikilli áburðargjöf skyldi reikna
til þess að skógræktin gæfi nauð-
synlegan arð?
Nú orðið má heita, að þessu til-
raunatímabili i brezkri skógrækt
sé lokið, og á síðustu árum er jafn-
UMI-MERFI
vel farið að taka landsvæði undir
skógrækt, sem áður fyrr voru álit-
in algjörlega óhæf til trjáræktar.
Fjöldi erlendra skógræktarnema
kemur til Bretlands til þess að
setjast þar á skólabekk og læra
vísindalega skógrækt af þeim sem
betur vita.
Einstaklingar styrktir
til skógræktar
Einhverjir mestu erfiðleikarnir
í sambandi við uppgræðslu nýrra
skóga á Bretlandseyjum eru fólgn-
ir í því, hve mikill skortur er á
landi í ríkiseign til að planta í.
Það er of lítið land á sölumark-
aðnum og brezka ríkið hefur yfir-
leitt þá stefnu að bjóða heldur lágt
verð í landareignir, sem eru til
sölu, og eru það því oftar einstakl-
ingar og einkafyrirtæki, sem festa
kaup á landi. Þá er það einnig yf-
irlýst stefna ríkisvaldsins að taka
helzt ekki þannig land undir
skógrækt, sem unnt er að nýta til
matvælaframleiðslu. Ofan á þetta
bætist svo, að Skógrækt brezka
ríkisins fær stöðugt minna fé á
fjárlögum til landakaupa, vegna
stefnu brezku stjórnarinnar um
almennan samdrátt í ríkisútgjöld-
um. Stjórn Skógræktar brezka
ríkisins verður því yfirleitt að
reyna að minnsta kosti að festa
kaup á fáanlegu, frekar verðlitlu
landi, sem er svo ófrjósamt, að það
er talið rétt á mörkum þess að
vera þó hæft til skógræktar. Uppi
í fjöllunum er oft á tíðum lítið um
land, sem hentar til skógræktar,
sökum þess að vindar og veðurfar
yfirleitt gera skógi mjög erfitt um
vik að þrífast þar hærra en í 500
metra hæð yfir sjávarmáli.
Auk þeirrar öflugu starfsemi,
sem Skógrækt brezka ríkisins rek-
ur við uppgræðslu skóga á eigin
landareignum víðs vegar á Bret-
landseyjum, hvetur hún einnig
einstaka landeigendur til að auka
skógrækt á landareignum sínum
og leggur þeim til myndarlega
fjárstyrki i því augnamiði. Þegar
því er að skipta, finnst brezkum
skógræktarmönnum jafnvel mjög
litlar landspildur í einkaeign ekki
of lítilfjörlegar til uppgræðslu
skóglendis. Reglurnar um skóg-
ræktarstyrki til einstaklinga eiga
jafnvel við um landskika, sem eru
ekki nema 0,25 hektari að stærð.
Gífurlegur trjádauði
hrjáir Bretland
Þar sem um það bil níu tíundu
alls þess trjáviðar, sem mest eftir-
spurn er eftir á sölumarkaðnum,
er hinn mýkri viður, plantar
Skógrækt brezka ríkisins fyrst og
fremst þess háttar trjátegundum,
það er að segja barrtrjám. Af
þessum tegundum planta Bretar
langmest af hinu arðsama kan-
adíska sitkagreni, sem er þekkt
fyrir þéttan, hvítan við; ennfrem-
ur planta þeir meðal annarra teg-
Frh. á bls. 15