Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1983, Blaðsíða 13

lögregluforingi í talsverðu upp-
námi. Upp hafði komizt, að Pelle
hafði daglega fengið bréf frá Niel-
sen. Efni þeirra var vinsamlegt og
sakleysislegt. En í hverju bréfi var
stafurinn X. Stundum sem undir-
skrift, stundum sem skreyting í
bréfhausnum. Og í einu bréfanna
var innihaldið ekkert annað en
þetta: „X þögn x.“
Þegar farið var að athuga þetta
nánar kom í ljós, að X voru krotuð
á veggina í klefa Pelle.
Einn hinna fanganna viður-
kenndi fúslega, að Nielsen hefði
fært honum sígarettur og stungið
uppá því, að gera at í Hardrup
með því að krossleggja hníf sinn
og gaffal í matsalnum, rétta hon-
um kort merkt með X og krota
kross með svörtum og bláum lín-
um á vegginn, beint fyrir framan
klefa Hardrups.
Fyrir leikmanni hljómar þetta
allt saman eins og svartigaldur.
En þeir sem numið hafa dáleiðslu
vita, að X-in eru táknin sem notuð
eru til eftirsefjunar og fyrirskip-
ana í því sambandi. Þar eð Pelle
var þannig allan tímann um-
kringdur þessum táknum, var
hann aldrei með sjálfum sér, en
hverri athöfn hans stjórnað af
dáleiðaranum Nielsen.
Var þá Pelle
glæpamaður?
Margs konar tilraunir í dá-
leiðslu virðast hafa sýnt, að það er
rétt, að maður vilji ekki fram-
kvæma verk, sem gengur í ber-
högg við siðferðisvitund hans. En
nú hafði Pelle engu að síður fram-
ið tvö morð og bankarán. Þá var
spurningin þessi: Var hann þá í
innsta eðli sínu glæpamaður? Eða
hafði Nielsen ef til vill sefjað hann
með þeirri hugmynd, að byssan
væri skaðlaus vatnsbyssa, og að
bankinn skuldaði honum fé það
sem hann rændi?
Geðlæknarnir töldu, að mögu-
legt hefði verið að blekkja Pelle
með tilliti til athafna hans. En
meðan þeir brutu heilann um
þetta, þá hljóp á snærið hjá
Christensen lögregluforingja á
öðrum vettvangi. Eftir nokkra leit
hafði honum tekizt að finna leynd-
an bankareikning Nielsens. Við
rannsókn hans kom í ljós, að þar
hafði Nielsen tekið meira út en
hann átti inni. Einmitt daginn
fyrir bankaránið í Hvidovre! En
inná reikninginn voru lagðar
200.000 danskar krónur. Þegar
Nielsen var spurður um þetta at-
riði var svar hans ekki sérlega
frumlegt. Hann sagðist hafa unnið
féð á veðhlaupabrautinni.
Meðan þessu fór fram var yfir-
heyrslunum yfir Pelle haldið
áfram. Hann gaf alltaf sömu svör-
in, nema í eitt sinn, er honum
brást bogalistin dálítið. Þá sagði
hann: „Vinur minn Nielsen er
saklaus. Hann hefur harðbannað
mér að segja ykkur lögreglublók-
unum nokkurn hlut.“
Útlit Pelle var nú orðið allátak-
anlegt. Hann leit út eins og
svefngengill úr vaxi. Hann hafði
létzt, þangað til hann var ekkert
orðinn annað en skinn og bein, föl-
ur og tekinn. Óttuðust læknarnir
jafnvel, að ef málið yrði ekki
fljótlega til lykta leitt, kynni mað-
urinn að deyja í höndunum á
þeim.
En þá var það, að Bente hin
trygga eiginkona Pelle, lagði til
hlekkinn, sem vantaði í sannana-
keðjuna. Einn morguninn kom
hún til höfuðstöðvanna með blaða-
Dávaldurinn hefur ægilegt vopn í höndum þar sem dáleiðslan er, ef hann
nær valdi á öðrum og notar vald sitt óheiðarlega. Hingað til hefur verið
talið að dáleiddur maður geri ekki neitt í dásvefni, sem hann gerði ekki
samvizku sinnar vegna í eðlilegu ástandi. Dæmið, sem hér er frá sagt, er
einstakt því þar tókst að láta hinn dáleidda fremja glæp.
bunka. „Hérna," sagði hún, „lítið á
þetta. Þeir Björn og Pelle voru að
skrifa saman bók í fangelsinu
fyrir mörgum árum. Ég vissi það
raunar, en aldrei hvað var í hand-
ritinu. Nú getið þið sjálfir lesið.
Ég held að hérna komi lausnin."
Og lögreglumennirnir sökktu
sér niður í að lesa þessar mörgu
arkir. Þetta var illa skrifað, næst-
um ólæsileg rithönd, og þar var að
finna bæði klám og ritvillur. í
neild skoðað virtist þetta vera
klaufaleg tilraun til þess að gera
Hitler að hálfguði, og eins konar
ráðagerð um það, hvernig ætti að
fara að því að stjórna lýðnum með
dáleiðslu. Og svona til að lífga
uppá þetta allt saman voru þarna
lýsingar í einstökum atriðum á
framkvæmdum nauðgana, rána, á
smygli og öðrum listgreinum
glæpanna.
Hetjan í þessari nýju andlegu
Ódysseifskviðu var eins konar
hitlerskur harðstjóri og meistari, •
sem, eins og Sigurður Fáfnisbani,
var alltaf öruggur, ósæranlegur og
ósigrandi. Hann hafði við hlið sér
aðstoðarforingja og hvers konar
hjálparmenn, sem uppskáru veg-
leg laun hreysti sinnar og hollustu
eftir fórnfúst starf og þjáningar í
þágu málstaðarins.
En í öllu þessu illa klóraða kroti
komu svo fram nákvæmar ráða-
gerðir um bankaránin, sem að
framan var getið. Pelle Hardrup
var ljóslifandi persóna í atburða-
rás þessarar hetjusögu. En hún
lýsti í einstökum atriðum, hvernig
einn af aðalforingjum einræðis-
herrans er handtekinn í banka-
ráni. En dáleiðsla hindrar fang-
ann í því að ljóstra upp um meist-
ara sinn, og fremur en að segja
frá, fer hann í hungurverkfall og
deyr sem hetja.
Pelle settur f
einangrun
Eftir að læknarnir höfðu rann-
sakað þessi merkilegu skjöl til
hlítar, tóku þeir þá ákvörðun, að
setja skyldi Pelle í einangrunar-
klefa. Þar mátti hann ekki fá nein
bréf, og sérstakur vörður var sett-
ur til þess að sjá svo um, að engin
X næðu neins staðar sjónum hans,
og kynni hann sjálfur að krota
eitthvert merki, skyldi það þegar
þurrkað út.
Dögum saman hafði Pelle lítils
neytt, en nú rann á hann eins kon-
ar mók og neitaði hann nú allri
fæðu sem honum var boðin. Með
öðrum orðum: hann fór í hungur-
verkfall, eins og hetjan i sögunni.
Þetta olli læknunum miklum
áhyggjum, því nú óttuðust þeir
ekki einungis um andlega heil-
brigði hans, heldur var líf hans nú
í veði. Að svipta Pelle X-unum sín-
um var eins og að vekja hann úr
matrtöð, eða enn verra, að reyna
að venja forfallinn sjúkling af
heróíni.
Fimmta daginn kallaði hann á
vörðinn. Hann var nú orðinn eins
og beinagrind. Augu hans störðu
hitaþrungin úr augnatóftunum.
„Ég er ekki geðveikur," sagði
hann, „ég vil fá penna og pappír.
Og ég vil líka fá eitthvað að
borða.“ Og svo bugaðist hann og
grét sáran.
Þegar hann hafði sopið svolitla
mjólk og nartað í brauð, fór hann
að skrifa. Vörðurinn læddist út og
inn, og gætti þess að bæta við á
diskinn hans og í glasið jafnóðum
og þess var þörf. Og Pelle hélt
áfram að skrifa alla nóttina.
Þessar skriftir urðu honum
mikill léttir, og nú streymdi sann-
leikurinn úr penna hans, eins og
vorleysingar. Hann hafði kynnst
Nielsen í fangelsinu árið 1947,
þegar báðir voru að afplána refs-
ingu fyrir föðurlandssvik. Nielsen
hafði orðið hugfanginn af afrekum
Hitlers, og breytti þar engu um
ósigur hans og niðurlæging. Niel-
sen réð því ráðum sínum. Fyrsta
skrefið var stigið þegar Nielsen
bað Pelle um að leggja saman lóf-
ana, eins og í bæn, og sagði honum
svo, að hann gæti ekki losað hend-
urnar sundur.
„Nielsen talaði oft við mig i
myrkri klefans okkar," skrifaði
Pelle. „Þá var það vandi hans að
segja: „Ég er góði engillinn þinn.
Öll mistök þín og vonbrigði til-
heyra fortíðinni. Guð hefur kosið
þig til stórræða og hefur skipað
mér að vera foringi þinn. Þú ert
skjólstæðingur minn. 1 hvert
skipti sem þú sérð táknið X, 'þá er
það Guð sem talar til þín gegnum
mig.“
„Síðar, fyrir fyrsta ránið, skip-
aði Nielsen mér að kaupa eter. Út-
skýrði hann fyrir mér, að þá yrði
ég nánar tengdur X-merkinu.“
Daginn eftir notaði Pelle byssu í
fyrsta skipti í bankaráninu í
Hvidovre. Hann staðfesti það
skriflega, að hann vissi að hann
ætti að skjóta hvern þann, sem
veitti honum mótspyrnu. Og eftir
bankaránið fór hann með pen-
ingana til Nielsens. „Björn gaf
mér nokkra ..." skrifaði hann í
játningu sinni, en svo varð allt
ólæsilegt.
Hungur, þreyta og lostið við að
vakna úr dáleiðslunni dró allan
mátt úr Pelle, en í fyrsta sinn, svo
mánuðum skipti, gat hann sofið í
sínum eigin heimi.
Þegar hann hafði afhent verðin-
um blöðin sín, þá snæddi hann og
drakk eðlilega, en neitaði hins
vegar að tala við nokkurn mann.
En þessi sktifuðu plögg hans
nægðu til þess, að hægt væri að
leggja þau fyrir réttinn. Þar
fékkst loks staðfesting á því, sem
lögregluna og læknana hafði lengi
grunað, en gátu hins vegar ekki
sannað.
Björn Nielsen
ákærður
Afleiðingin af þessu varð sú, að
Björn Nielsen var ákærður fyrir
tvö morð og tvö bankarán. Rétt-
arhöldin stóðu í þrjá daga. Niður-
stöðum geðsérfræðinganna bar að
vísu ekki ávallt fyllilega saman.
Engu að síður kom þeim þó að lok-
um saman um það, að hægt væri
að láta mann fremja glæp undir
dáleiðsluáhrifum, ef viðkomandi
hefði áður verið sefjaður til þess
að vera þeirrar skoðunar, að glæp-
urinn væri flokknum, málstaðnum
eða meistaranum til góðs. 1 þessu
máli gat hinn pólitíski og trúar-
legi ofstækismaður Pelle framið
neikvæðar athafnir, haldinn þeirri
hugmynd frá demón sínum eða
„góðum engli“, að þetta væri, þeg-
ar allt kæmi til alls, góðverk, sem
nauðsynlegt væri, svo hinir póli-
tísku draumar gætu rætzt.
Dómurinn sakfelldi Björn Niel-
sen í öllum fjórum ákæruatriðun-
um. Hann var dæmdur til lífstíð-
arfangelsis, þar eð dauðadómar
tíðkast ekki í Danmörku.
Pelle Hardrup var að vísu einn-
ig sakfelldur, en ekki talinn
ábyrgur gerða sinna. Hann var
fluttur í klínik fyrir sálsjúkt fólk,
og næstu mánuði tók hann jöfnum
framförum úr myrkviðum sálar
sinnar útí ljós heilbrigðinnar. Átti
konan hans trygglynda drjúgan
þátt í bata hans. Hún aðstoðaði
læknana við að losa hann úr hin-
um óhugnanlegu viðjum þessa illa
Svengalis, sem hafði gjörsamlega
stjórnað öllu lífi hans árum sam-
an.
Líklega einsdæmi
Með þessum hætti lauk þessu
furðulega máli, sem að mörgu
leyti hlýtur að vera einsdæmi. Það
á sér áreiðanlega engan líka í sögu
sálfræði og réttarfars á Vestur-
löndum. Öllu líklegra að það eigi
sér enga hliðstæðu í heiminum.
Hver hefði til dæmis getað trúað
því, að maður væri af löglegum
dómstóli dæmdur sekur um morð
og rán, þótt hann geti fyllilega
sannað, að þegar þessir glæpir
áttu sér stað hafi hann verið
staddur í um það bil 125 km fjar-
lægð? Óhrekjanlegar fjarvistar-
sannanir hafa hingað til verið
taldar fullgildar fyrir dómstólum.
En þeim lesendum sem hafa haft
þolinmæði til þess að lesa þessa
löngu ritgerð frá upphafi er hins
vegar fyllilega ljóst, hvernig slík-
ur dómsúrskurður getur verið
réttur, engu að síður.
Hingað til hafa orð þeirra lærðu
manna, sem skrifuðu um dáleiðslu
fyrir Brezku alfræðabókina, verið
tekin gild. En þeir segja: „Vissar
spurningar eru sífellt að stinga
upp kollinum í sambandi við dá-
leiðslu. Meðal þeirra sú, hvort
mögulegt sé að beita dáleiðslu til
þess að fremja glæpi. Vandaðar vís-
indalegar rannsóknir hafna þcssum
möguleika." (Leturbreyting mín.)
Þetta merkilega mál sýnir, að
síðasta fullyrðingin stenzt ekki.
Það sannar þvert á móti, að hægt
er að beita dáleiðslu til þess að fá
hinn dáleidda til að fremja glæpi,
jafnvel stórglæpi, eins og morð, ef
siðgæðisvitund hans er blekkt með
sefjunum, sem slævir hana.
Þess vegna var þessi dómsnið-
urstaða stórsigur fyrir réttlætið
og ber dönsku réttarfari fagurt
vitni. Því það liggur í augum uppi,
að það þurfti mikið þrek til þess
að bjóða byrginn skoðunum há-
lærðra og virtra manna í sálfræði
og geðlækningum.
Upphaf þrenginga unga manns-
ins í þessari einkennilegu sögu er
sú, að hann er dæmdur í fangelsi
fyrir föðurlandssvik. Hann gerist
aðdáandi og stuðningsmaður
böðla síns eigin föðurlands. Þetta
er saga veikgeðja ungs manns,
sem lætur blekkjast af stórhættu-
legum kenningum stjórnmála-
stefnu, sem vinnur eftir þeim for-
sendum að „tilgangurinn helgi
meðalið“. Þessir menn eru haldnir
þeirri villu, að hægt sé að ná góð-
um árangri með illum ráðum.
Þessi frásögn sýnir okkur, svo
ekki verður um villst, til hvers
slíkur hugsunarháttur getur leitt.
Þessi maður hefði aldrei getað
vænst þess að afbrotum hans
hefði verið sýndur svo dásamlegur
skilningur, hefði föðurland hans,
sem hann brást, ekki verið í tölu
mestu mannúðar- og menningar-
þjóða heimsins.
Þótt nazisminn eigi að hafa ver-
ið kveðinn niður í síðustu heims-
styrjöld, þá sýna fréttir að aðferð-
ir hans og annarra útbreiddra
stjórnmálaskoðana, sem enn trúa
á mátt hins sterka og að „tilgang-
urinn helgi meðalið", eru enn í
fullu fjöri í hinum máttugu áróð-
ursvélum nútímatækni, þar sem
heilaþvottur er stundaður dag og
nótt.
Bandarísk
handíð
Frh. af bls. 9.
fjöldaframleiðslu, þó svo þurfi
ekki endilega að vera. Með til-
komu nútíma listiðnaðar, sem
styðst við véltækni, hefur sú
skoðun grundvallast, að bæði
handíð og listiðnaður sé annars
flokks list. Stundum er það
augljóslega rétt, en fullkomlega
ósanngjarnt í öðrum tilvikum.
Pamela Brement telur að sú
afstaða, að meta handíð fremur
sem annars flokks list, sé evr-
ópsk. í Bandaríkjunum sé mikil
virðing borin einnig fyrir list af
þessu tagi. Hún sagði, að í raun
hefði orðið einskonar renais-
ance — endurreisn — í banda-
rískri handíð fyrir svo sem 10
árum — og að sú endurreisn átti
sér stað vítt og breitt um landið.
Þá spruttu til dæmis upp margir
framúrskarandi glerlistamenn í
Kaliforníu, sem hófu þá grein til
vegs og virðingar.
Þá hefð í bandarískri handíð,
sem lengst má rekja aftur í tím-
ann, er að sjálfsögðu að finna í
handíð Indíána; bæði því sem til
er frá fornu fari og því sem enn-
þá lifir. Sérstakar og óvenju-
legar skreytingar einkenna
handíðir Indíána og sá stíll lifir
enn góðu lífi. Að sunnan hafa
komið til skjalanna spænskætt-
uð áhrif frá Mexíkó og önnur
þjóðabrot, sem flutzt hafa vest-
ur, leggja eitthvað af mörkum.
Í þeirri bandarísku handíð,
sem sýnd er á Kjarvalsstöðum,
kennir margra grasa og má
nefna gripi unna úr við, textíl,
gleri, tágum og leðri. Einnig
keramik, skartgripi, málmsmíði,
húsgögn og tízkuhönnun. Allt
mun það blasa við sýningargest-
um á Kjarvalsstöðum og verður
án efa til aö auka veg handíöa..
Hitt sést ekki á sýningunni,- að
öllu þessu kom Pamela Brement
í kring á 8 mánuðum. Hún
studdist þar við þekkt handíða-
fólk í Washington, sem hún
þekkir persónulega og reyndist
þessu máli afskaplega vel.
Framhald á bls. 16
13