Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1984, Blaðsíða 11

Aitor Yraola
Spænskar
kvikmyndir
undir
Franco
árunum fyrir spænska borgarastríðið
(1936—39) stóð menning með miklum blóma
og segja má að menningarfrömuðir hafi eig-
inlega verið of margir á Spáni. Þar á meðal
voru skáldin García Lorca, Miguel Hern-
ández, J.R. Jiménez, A. Machado, Vicente
Aleixandre og Rafael Alberti, menn sem
hlotið höfðu frjálslynda menntun að evr-
ópskri fyrirmynd samkvæmt stefnu hins
framfarasinnaða menntamálaráðuneytis.
„La Residencia de Estudiantes" (Stúdenta-
garðurinn) í Madrid var miðstöð ungra og
framsækinna lista- og menntamanna, t.d.
bjuggu þar þeir García Lorca, Dalí og L.
Bunuel. Borgarastríðið stöðvaði algjörlega
framsókn hinna mörgu listastefna sem
sprottið höfðu upp í byrjun aldarinnar.
Þegar stríðinu lauk og mynduð var ein-
ræðisstjórn hersins fækkaði mjög í röðum
rithöfunda sem flestir skunduðu í útlegð.
Hugsanafrelsi var heft, hið blómlega stúd-
entaleikhús undir stjórn García Lorca var
hrakið út í dauðann, og spænsk kvik-
myndagerð varð sem ólæknandi sjúkling-
ur. Afar ströng ritskoðun hafði illvænleg
áhrif á kvikmyndagerðina sem hafði þótt
mjög svo efnileg í kringum 1920 með Luis
Bunuel í fararbroddi. Kvikmyndagerð
heyrði undir innanríkisráðuneytið og var
eitt af málum áróðursdeildarinnar, beygð
undir stjórn ríkisins og ávallt með kastilj-
önsku tali sem átti að efla þjóðerniskennd
og stuðla að sameiningu þjóðarinnar í einu
tungumáli. í hvert sinn sem kvikmynd var
sýnd bar skylda til að sýna stutta frétta-
mynd á undan, en slíkt bæði latti menn til
framleiðslu á stuttum myndum og styrkti
hinn sívökula og hæstvirta foringja í sessi,
enda ekki annað en lofgjörð um hans full-
komnu félagslegu verk.
Á fyrstu árunum eftir borgarastríðið
voru gerðar margar kvikmyndir, greini-
lega samkvæmt forskrift stjórnarinnar. í
kringum 1940 voru tvenns konar stefnur
ríkjandi í kvikmyndagerð, annars vegar
voru kvikmyndir byggðar á klassískum
bókmenntaverkum (náttúrlega lausar við
allt andtrúarlegt, andþjóðernislegt og
ósiðlegt) og hins vegar voru skopmyndirn-
ar, eins konar flótti frá veruleikanum. Allt
var þetta víðsfjarri félagslegum vanda-
málum, svo sem svartamarkaðsbraskinu,
skömmtunarseðlunum, spænsku hermönn-
unum við rússnesku landamærin, einangr-
unarstefnu Francostjórnarinnar, hreins-
ununum, hinni alþjóðlegu andúð á einræð-
isstjórninni eða lýðveldissinnuðu skæru-
liðunum sem höfðust við uppi á fjöllum.
í kringum 1950 skilgreina J.A. Bardem
og L. Berlanga, sem báðir voru frumherjar
í að endurvekja raunsæi í kvikmyndagerð
og skipulögðu fyrstu kvikmyndaklúbbana
á Spáni, spænska kvikmyndagerð með eft-
irfarandi orðum: „Hún er einskis nýt frá
pólitísku sjónarmiði, hrein fölsun frá fé-
lagslegu sjónarmiði, lágkúruleg frá vist-
munalegu sjónarmiði, algjört núll frá fag-
urfræðilegu sjónarmiði og lítilsigld sem
iðnaður." Hið stranga kvikmyndaeftirlit
kom í veg fyrir að fjallað væri opinskátt
um vandamálin í landinu og kvikmynda-
gerðarmenn sneru sér ýmist að væmnum
kómedíum eða gálgahúmor. Kvikmynd
Berlanga „Bienvenido Mr. Marshall" (Vel-
kominn Mr. Marshall, 1952). Allir íbúarnir
í bæ einum í Kastilíu láta sig dreyma um
gull og græna skóga sem Bandaríkjamenn
muni færa þeim á svipaðan hátt og jóla-
sveinninn færir börnunum gjafir. Tónninn
er tilgerðarlega skáldlegur þegar hinir
merku útlendingar fara framhjá bænum
án þess að hafa þar viðdvöl og vonsviknir
íbúarnir sem höfðu með miklum viðbúnaði
búið sig undir komu þeirra eru jafn tóm-
hentir og fyrr ... Kvikmynd þessi er hörð
gagnrýni á kraftaverkatrú Spánverja. Hún
var sýnd og verðlaunuð í Cannes og kynnti
WMiiiimiwm
Skopmynd afLuis Bunuel.
Kvikmyndaleikstjórinn Jose Luis Garci ásamt aðalleikurunum í kvikmyndinni Volv\;r a emp-
ezar. Myndin er tekin við móttöku á Óskarsverðlaunum fyrir beztu erlendu kvikmyndina árið
1983.
Nú er hafin hin árlega
kvikmyndahátíð á vegum
Listahátíðar, þar sem
meðal annarra kvikmynda
verða sýndar 7 spænskar
myndir, sem kvikmynda-
deild spænska mennta-
málaráðuneytisins hefur
átt þátt í að útvega.
þannig spænska kvikmyndagerð á alþjóða-
vettvangi auk þess sem hún hæddi
Marshalláætlunina um aðstoð Bandaríkja-
manna við Evrópu.
Með örfáum undantekningum voru þær
kvikmyndir sem gerðar voru á 6. áratugn-
um hlynntar stefnu stjórnarinnar og boð-
uðu sátt og samvinnu innan þjóðfélags
sem byggði á styrkum grunni fjölskyld-
unnar og þekkti náttúrlega hvorki félags-
leg né efnahagsleg átök. Samkvæmt þess-
um kvikmyndum var allt fullkomið á
Spáni.
Luis Bunuel,
Dali.
teiknuð mynd eftir Salvador
í kringum 1961 verður örlítill afturbati
þegar L. Bunuel frumsýnir kvikmyndina
„Viridiana" við mjög erfiðar aðstæður,
Kvikmyndina tók hann á Spáni og hún var
fulltrúi Spánar á kvikmyndahátíðinni í
Cannes. Hún hlaut þar Gullpálmann en
Observatore Romano, blað Páfaríkis, for-
dæmdi myndina fyrir guðlast. I Madrid
var rokið upp til handa og fóta, formanni
kvikmyndaráðsins var vikið úr starfi og
myndin stranglega bönnuð (banninu var
ekki aflétt fyrr en 1977). Auk þess var því
harðlega neitað að „Viridiana" væri
spænsk kvikmynd. Ástandið skánaði því í
rauninni ekki og menn gripu til þess ráðs
að gera táknrænar kvikmyndir eða e.k.
dæmisögur. Slíkar kvikmyndir vöktu samt
engan áhuga almennings enda fullar af
torræðum táknum, og sömu sögu var að
segja um bókmenntirnar.
A 7. áratugnum verður talsverð breyting
á og menn sem hlotið höfðu nútímalega
menntun í kvikmyndagerðarlist fara fyrir
alvöru að reyna að gera góðar kvikmyndir,
en þegar á heildina er litið eru kvikmyndir
þessa tímabils samt léttvægari en efni
stóðu til. Munurinn á stjórnarfarinu á
Spáni og 1 nágrannalöndunum kemur
glögglega í ljós á árunum 1970—1975. Á
þeim árum flykkjast Spánverjar til Suð-
ur-Frakklands til að sjá „Síðasta tangó-
inn“ eða „Emmanuelle" og heima fyrir
framleiða menn aðallega hálfklæmnar
skopmyndir. Síðustu ár Francostjórnar-
innar voru tímabil mikilla þversagna þar
sem var annars vegar hin löngu úrelta
drottnunarstefna stjórnvalda og hins veg-
ar hin óumflýjanlega nauðsyn á félagsleg-
um breytingum.
, Luis BUNUEL, MEISTARINN
í Spænskri Kvikmyndagerð
Luis Bunuel (1900—1983) fæddist í Cal-
anda í Teruelhéraði^Fjölskylda hans var
vel efnum búin og 17'Jára gamall fór Bunu-
el til Madrid til að stunda verkfræðinám,
en fljótlega skipti hann yfir í sagnfræði og
útskrifaðist í henni árið 1924. í Madrid býr
hann með García Lorca, Alberti og Dalí en
flyst fljótlega til Parísar og þar vaknar
áhugi hans á kvikmyndagerð. Hann kynn-
ist Jean Epstein, stundar nám í kvik-
myndagerðarskóla hans og er aðstoðar-
leikstjóri hjá honum um tíma. Hann er
einn af súrrealistum ásamt Dalí og Miró
og notar peninga frá móður sinni til að
fjármagna sína fyrstu kvikmynd, „Un
perro andaluz" (Andalúsískur hundur,
1929), en handritið skrifaði Dalí.
Með stuðningi greifans de Noailles byrja
Bunuel og Dalí að vinna að öðru
kvikmyndahandriti, en ósamkomulag veld-
ur að Dalí dregur sig í hlé og Buítuel frum-
sýnir sína aðra kvikmynd „La edad de
Oro“ (Gullöldin) sem olli mikilli hneykslun
og var bönnuð árið 1930.
Hann fer í stutt ferðalag til Bandaríkj-
anna og snýr síðan til Spánar sem þá var
lýðveldi. Með aðstoð vinar sem vann í
happdrætti gerir hann kvikmyndina
„Tierra sin pan“ (Brauðlaust land) sem
fjallar um líf og örbirgð í Extremadura, en
stjórnvöld lýðveldisins banna myndina ár-
ið 1932. Um það leyti snýr Bunuel baki við
súrrealismanum og þegar borgarastríðið
er skollið á snýr hann aftur til Parísar sem
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 4. FEBROAR 1984 11