Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1984, Blaðsíða 14

sér nægja skipulagsuppdrátt af borginni.
En hlutverk deildanna var eitt og hið
sama, að sækja þýskumælandi menn,
þýska borgara, og flytja þá um borð í
herskipin. Áfangastaður á þeirri leið var
austurhorn hafnarbakkans, þar sem þessir
menn, margir góðkunningjar bæjarbúa,
biðu flutnings um borð, daprir í bragði. Til
flutninganna leigði herinn báta og jafnvel
togara.
Yfirlýsing Breta
En senn tóku önnur tíðindi að gerast
inni í bænum, nokkuð söguleg. Inn á rit-
stjórnarskrifstofuna í Austurstræti heyrð-
ist spennuþrungið kall: „Þeir ætla að fara
að skjóta í Aðalstræti." Brugðið var við í
snarheitum. Á horni Austurstrætis og Að-
alstrætis stóð vopnaður dáti og bandaði
hendi. Andlitið var samt vingjarnlegt og í
framréttri hendi var heldur snuddaralegt
blað, greinilega rifið úr stílabók. „Please,
read,“ sagði dátinn og þarna var þá komin
sjálf stríðsyfirlýsing breska heimsveldis-
ins. (Hér birt stafrétt):
„Breskur herlidsafli er kominn snemma í
dag á herskipum og er nú í borginni. Þessar
rádstafanir hafa verid gerdar bara til þess ad
taka sem fyrst nokkrar stödur og verda á
undan Þjódverjum. Vid Englendingar ætlum
aö gera ekkert á móti fslensku landsstjórn-
inni og íslenska fólkinu, en vid viljum verja
Island örlög sem Danmörk og Norevegur
urdu fyrir. Þessvegna bidjum vid ydur aö fá
okkur vinsamlegar vidtökur og hjálpa okkur.
Á medan vid erum ad fást vid Þjódverja sem
eru í Reykjavík eda annarsstadar á Islandi,
verdur um stundarsakir bannad.
1) ad útvarpa, ad senda símskeyti, ad fá sím-
töl
2) ad koma inn í borgina eda fara úr henni
fyr nokkra klukkantíma.
Okkur þykir leidinlegt að gera þetta
ónaedi, vid bidjum afsökunar á því og vonum
ad þad endist sem fyrst.“
Undirskriftin var R.G. Sturges, yfirfor-
ingi, og var þar kominn rauðbryddaði
maðurinn á hafnarbakkanum.
Um borð í einu herskipanna reyndist
vera lávarður nokkur, Fortescue að nafni
og sagður höfundur eða þýðandi þessarar
stríðsyfirlýsingar. Þótt ekki verði sagt að
hann hafi verið sleipur í íslensku, þá var
hann vel látinn hér á landi, hafði komið
hingað, stundum til laxveiða, og átti kunn-
ingja úr ráðandi stétt. Hann var einn
þeirra sem gekk á fund ríkisstjórnar ís-
lands síðar um daginn.
Kunnar eru úr sögunni nokkrar hernað-
aryfirlýsingar, sem flestar virðast undan
einni og sömu rótinni runnar. Hér skal
tekið sem sýnishorn hernaðaryfirlýsingin,
sem fylgdi Napóleoni mikla, er hann réðst
með her inn í Italíu árið 1796:
„ítalska þjóð. Frakkar eru hingað komn-
ir til að losa ykkur undan oki. Frakkar
vilja vera vinir allra þjóða. Treystið okkur.
Ekki verður traðkað á trú ykkar né sið-
venjum. Við heyjum stríð sem vinsamlegir
óvinir og eigum ekki í höggi við neina aðra
en harðstjórana, sem kúga ykkur."
Endirinn á þeirri Napólensstyrjöld sem
háð var af „vinsamlegum óvinum" var, að
hið blómlega Feneyjaríki var limað í sund-
ur milli tveggja keisara, þess austurríska
og þess franska (þótt Napóleon fengi raun-
ar ekki keisaratignina fyrr en nokkrum
árum síðar). Samskonar sundurlimun var
menningarríkjum um miðbik tuttugustu
aldar ekki öldungis ókunnug, séu hafðar í
huga einræðissveðjurnar, sem klufu Pól-
land í tvennt 1939.
MÖRG HARMSAGAN
Ggerðist Þennan Morgun
Hernaðaryfirlýsing Fortescue lávarðar
dró ekki nema örstutta stund athyglina
frá því sem samtímis var að gerast í Aðal-
stræti. Þar gaf aldeilis á að líta. Meðfram
húsveggjum beggja megin götunnar og
meðfram gamla dómkirkjugrafreitnum
sáust læðast í morgunsólinni grænklæddir
herdátar með byssur í báðum greipum og
áfestum byssustingjum og augun fest á
herkastalann, höfuðstöðvar Hjálpræðis-
hersins á íslandi. í fljótu bragði virtist
þetta fáránlega bjánalegt, en var þó í raun
skiljanlegt, því að tugir þýskra sjómanna
bjuggu í herkastalanum. Fyrr á árinu
hafði ísl. togari bjargað 60 mönnum af
þýska flutningaskipinu Bahia Bianca, enda
vaktir upp við heldur vondan draum. Þeir
hefðu varla verið færir um að renna sér
niður háa hamraveggi eins og landar
þeirra voru að gera þennan sama morgun í
Hollandi, Belgíu og Frakklandi. Skipbrots-
mennirnir voru 60, sumir þeirra í Hótel
Heklu við Lækjartorg. Allir voru sam-
stundis fluttir niður á hornið á hafnar-
bakkanum og þaðan um borð í herskip.
Mörg harmsagan mun hafa gerst þenn-
an morgun, er ástvinir voru skildir að og
þýsku eiginmennirnir og feðurnir fluttir á
hafnarbakkahornið. Þar mátti sjá þá
Ljósmyndir: Sigurður Vignir
uðum á fréttir frá Svíþjóð (sem var hlut-
laust land) og fengum fréttaskýringar frá
heimskunnum amerískum blaðamönnum
(Bandaríkin voru einnig hlutlaus) eins og
t.d. Ed Murrow, í London, og William
Shirer, í Berlín.
Skammt var frá Túngötunni niður í
Thorvaldsensstræti við Austurvöll og þar
fóru brátt að gerast tíðindi, ærið kostuleg.
Þarna var herinn að taka tvær stofnanir,
sem jafnan þykja skipta miklu máli í stríði
og byltingum, útvarp og síma. Sjónarvott-
ur í næsta nágrenni skemmti sér konung-
lega. Fyrst kom vopnuð herdeild. Foring-
inn hringdi kurteislega á næturbjöllu, ekk-
ert svar. Þarna var forláta útskorin eikar-
hurð. Næst var gripið til axar og hurðin
brotin. Hermennirnir smeygðu sér innfyr-
ir með byssu í hendi. Nú varð nokkurt hlé.
Innan stundar sást Magnús næturvörður
Landssímans koma út á götuna. Magnús
var ljúflingsvinur allra svefnþungra
landsmanna. Þeir sem vakna þurftu
snemma voru vanir að biðja Magnús að
hringja hressilega í símann hjá sér á um-
saminni morgunstund. Þennan morgun
var þessu snúið við, Magnús var „ræstur"
þar sem hann stóð við símtól sín, er dátar
með byssu voru allt í einu komnir inn á
gafl hjá honum. Útibjallan kom Magnúsi
ekkert við. Hún hringdi aðeins í vistarver-
ur húsvarðar Landssímahússins. Næst
sást svo húsvörðurinn koma út á götuna,
sýnilega dolfallinn, á sokkaleistum og með
stírurnar í augunum. Nokkrir forvitnir
bæjarbúar höfðu safnast saman í Thor-
valdsensstræti og svo virtist sem báðir
„verðirnir" hefðu þarna frá ýmsu að segja.
Þriðji maðurinn í húsinu var Jón Eyþórs-
son, formaður útvarpsráðs. Hann var í
herbergi sínu á 5. hæð. Hann var að lesa
handrit send útvarpinu, er hina óvæntu
gesti bar að garði.
Allir „verjendur" útvarps og síma
sluppu með „skrekkinn" eins og þar stend-
ur. En með þessari hernaðaraðgerð hafði
einnig annað gerst. Engar fréttir bárust út
á landsbyggðina af því sem var að gerast í
höfuðstaðnum. Þeir sem hringdu utan af
landi fengu svar á framandi tungu og voru
beðnir að hringja aftur síðar um daginn. I
Reykjavík var aftur á móti sjálfvirkur
sími (náði aöeins til Reykjavíkursvæðis-
ins) og sá sími varð fljótt hvítglóandi.
Ohætt er að fullyrða að aldrei, hvorki
fyrr né síðar, hafi sést jafn stór hluti bæj-
arbúa jafn árla morguns á ferli, leikandi
af fjöri og forvitni, og þennan 10. maí 1940.
Dálítið skopleg mynd frá hernámsdeg-
inum, sem sýnir að sumum þótti her-
námið kærkomin tilbreyting — til dæm-
is börnum og unglingum, sem á mynd-
inni marséra með herflokki yfir Lækj-
artorg og reyna að líkja eftir göngulagi
dátanna.
Herrörður við pósthúsið
í Pósthússtræti á hernámsdaginn.
standa um stund, heldur niðurlúta. Sögur
bárust síðar um endalok sumra, er flytja
átti í fangabúðir í Kanada. Þýskir kafbát-
ar skutu stríðsfangaskipin í kaf.
Sumt af þvi, sem gerðist þennan morg-
un, var broslegt, stundum kannski nokkuð
grátbroslegt. Herinn tók höndum Pétur
Hoffmann Salomonsson, á Akranesi. Pét-
ur hafði í fórum sínum ferðatösku með
álímdum þýskum hótelmiðum. Ekki bætti
Hoffmannsnafnið úr skák. Allir vissu, sem
þekktu Pétur, að enginn maður var ís-
lenskari en hann. Um þetta var Tjallanum
ókunnugt. Pétur lenti því í brösum og mun
oft síðari hluta dagsins hafa látið sér um
munn fara: „Þér að segja ..."
Tvær sögur gengu af ferðamanni á leið
fótgangandi til Reykjavíkur árla morguns.
Önnur sagan var þá á leið, að þarna hafi
verið sveitamaður á ferð, ekki bráðhress í
enskunni, enda ekki við því búinn að hitta
enska dáta að eltast við Þjóðverja á ís-
lenskum malarvegum. Sveitamaðurinn
fékk frítt far til Reykjavíkur. Hin sagan
segir að þarna hafi verið á ferð flýjandi
Þjóðverji, sem fékk frítt far alla leið til
útlanda.
Sögulegust þótti handtaka þýska ræð-
ismannsins í Reykjavík, dr. Gerlachs. Um
þennan drambsama Þjóðverja höfðu frá
stríðsbyrjun gengið misjafnar sögur, enda
maðurinn sagður vinmargur heima í
Þýskalandi, m.a. einkavinur dr. Himmlers,
Gestapoforingjans. Síðar hefir verið á það
bent, að dr. Gerlach sat aldrei lengi í
breskum fangabúðum. Strax næsta ár eft-
ir handtökuna í Reykjavík var hann flutt-
ur heim til sín í skiptum fyrir breskan
diplomat í Þýskalandi.
Þýska ræðismannsskrifstofan var í
Túngötu 18, sama húsinu og sendiráð Þjóð-
verja er nú. Ekki var dagur að kvöldi kom-
inn er sögur komust á kreik um viðbrögð
dr. Gerlachs þennan morgun. Ekki voru
þær allar dagsannar, að því er Þór White-
head hefir tjáð mér síðar.
Svo er mál með vexti að bresku herskip-
in sendu boð á undan sér hingað til borgar-
innar. Frá einu þeirra tók sig upp lítil
njósnaflugvél (eins og aður er getið) og
flaug yfir Reykjavík um þrjúleytið. Aldrei
heyrðist á þeim tímum flugvélardynur yfir
Reykjavík að næturlagi, því að íslendingar
áttu ekki nema eina flugvél, litla farþega-
flugvél.
Svartur Reykur í Túngötu
Lífseig varð sú saga sem kom upp strax
samdægurs, að eftir flugvélardyninn hafi
sést til ferða gráskeggs nokkurs í svartri,
dragsíðri regnúlpu, þar sem hann hélt
rakleiðis frá Landakoti að Túngötu 18.
Næstum í sömu andrá þóttust menn sjá dr.
Gerlach fara á fleygiferð í bíl sínum vestur
á Seltjarnarnes og hraða sér upp á Val-
húsahæð. Þar er víðsýnt yfir Faxaflóa.
Fljótt stakk hann stórum sjónauka í hylki
sitt og var kominn heim í Túngötu fyrr en
varði.
Hvað sem sagt kann að vera í þessari
sögu (Þór hefir kannað að úlpumaðurinn,
sem hér er um að ræða, hafi þennan morg-
un legið sjúkur heima í rúmi sínu), þá er
hitt víst að árla morguns sást svartur
reykur stíga út um glugga í Túngötu.
Herdeildin, sem kom að taka ræðismann-
inn fastan, kom að húsfrúnni við baðker að
eyðileggja skjöl. Einnig í kjallara var hita-
miðstöð glóðkynt.
Meðal þeirra sagna, sem gengið höfðu
lengi í borginni, var sú, að ræðismaðurinn
hefði í húsum sínum fullkomin njósna-
tæki, bæði til móttöku og sendingar. Þessi
tæki fundust ekki, svo vitað sé. Svíar tóku
að sér vörslu hússins, eftir að ræðismaður-
inn var farinn, og afhentu það íslenskum
yfirvöldum að stríðinu loknu. Þá var aftur
farið að tala um gömul tæki, sem sagt var
að fundist hefðu á háalofti hússins.
Nokkuð þótti dr. Gerlach amasamur við
íslensk stjórnvöld, fyrir stríðið og einnig
eftir að það hófst. Einu sinni, í nóvember
1939, bað ræðismaðurinn Valtý að koma á
sinn fund í Túngötu. Valtýr sat hjá honum
kvöldstund og kom til baka með mynda-
bók. „Greueltaten in Polen". Við höfðum
áður séð þetta rit, áróðursrit úr bæki-
stöðvum dr. Göbbels. Yfirleitt var mikið af
áróðursritum frá báðum stríðsaðilum á
ferðinni þessa mánuði og bókin „Hryðju-
verk í Póllandi" fór sömu leiðina og önnur
samskonar rit, í handraðann. Ekki var um
frekari afskipti dr. Gerlachs af okkur
Morgunblaðsmönnum að ræða, svo mér sé
kunnugt.
Þýskumælandi vinir voru stundum að
benda okkur á að ekki þyrfti annað en
færa vísinn á útvarpstækinu brot úr milli-
metra til að hlusta jafnt á þýskar sem
breskar fréttasendingar. Svar okkar var
jafnan að við birtum daglega orðréttar til-
kynningar frá þýsku herstjórninni (þær
voru lesnar hægt í þýskt útvarp um miðj-
an dag og því auðvelt að fá þær orðréttar,
en þessar tilkynningar fóru ekki um hend-
ur útbreiðslumálaráðuneytisins í Berlín.
Einnig höfðum við fréttaritara í Kaup-
mannahöfn (á meðan það var hægt), hlust-