Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1984, Side 4

Lesbók/Árni Sæberg.
Páll Skúlason
Siðblindan
er Iúmsk
Engin siðfræðikenning
getur tekið af mönnum
ómakið að velja — en þar
með er ekki sagt að hver
maður sé sinn eiginn
æðsti dómari í siðferði-
legum efnum
GUÐMUNDUR PÁLL
ræðir við
PÁL SKÚLASON
prófessor í heimspeki um
siðfræði og siðferði
Leiðum hugann að eftirfarandi dæmisögu:
Fimm manns stórslasast í bílslysi og eru
fluttir í hasti á sjúkrahús. Rannsókn leiðir í
ljós að mikilvæg líffæri hafa skaddast í öllum
fimm, en þó ekki það sama í neinum. Þykir
læknum einsýnt að fólkið muni allt deyja
ef það fær ekki nýtt líffæri fyrir hið
skaddaða strax. Engin líffæri liggja á
lausu. Hins vegar er dauðvona maður á
spítalanum, sem er að tærast upp af
ólæknandi sjúkdómi, en hefur þó öll líf-
færin sem fimmmenningana skortir
óskemmd. Nú vaknar sú spurning hvort
ekki sé réttlætanlegt að flýta örlítið fyrir
dauða þessa manns og nota úr honum líf-
færin til að bjarga hinum fimm.
Það er ólíklegt að þessi saga eigi sér
hliðstæðu í raunveruleikanum í svo hrárri
mynd, en þetta er dæmisaga og henni er
ætlað að draga skýrar línur. Og kannski
þyrfti ekki að breyta henni mikið til að
finna henni stað í raunveruleika spítalalífs
víða um heim. Hin siðferðilega spurning
sem dæmisagan vekur upp er þessi: Á að
fórna einu lífi til að bjarga mörgum?
Ein grein heimspekinnar er siðfræði.
Hennar viðfangsefni er að gera grein fyrir
mannlegu siðferði, hvers konar veruleiki
það er. Og þá kannski jafnframt að auð-
velda mönnum að komast að niðurstöðum
í siðferðilegum vanda. Eða hvað? Páll
Skúlason prófessor í heimspeki við Há-
skóla íslands hefur skrifað nokkuð um sið-
ferðileg efni, ekki síst í tengslum við sið-
ferði og siðferðisreglur heilbrigðisstétta.
Blaðamaður Morgunblaðsins átti samtal
við Pál um siðfræði og mannlegt siðferði
almennt, og við hefjum leikinn með um-
ræðu um dæmisöguna að ofan.
Páll, er siðferðilega réttlætanlegt að
fórna þessum dauðvona manni til að
bjarga hinum fimm?
INNBYGGÐAR
SlÐFERÐISREGLUR
„Það er næsta víst að hver einasti maður
svari þessari spurningu umhugsunarlaust
neitandi. Þótt vissulega sé freistandi að
drepa þennan mann, sem er hvort sem er
dauðans matur, þá er það ekki siðferðilega
réttlætanlegt. Menn svara þannig af eðlis-
hvöt, eða réttara sagt, vegna þess að þeir
hafa „innbyggða" siðferðisreglu sem býður
þeim að gera það. Reglu sem þeir kannski
gera sér enga grein fyrir, en fylgja samt,
eins og menn fylgja reglum tungumálsins
án þess að leiða hugann að þeim sem slík-
um.
Siðferðið er veruleiki í mjög svipuðum
skilningi og tungumálið, það er að segja,
reglur tungumáls og siðferðis eru hlið-
stæðar að mörgu leyti: Við hlítum þessum
reglum löngu áður en við gerum okkur það
Ijóst, og þær verða okkur varla nokkurn
tíma nema að hluta til ljósar. Langt nám í
siðfræði eða málfræði megnar ekki að
skýra reglurnar til fullnustu. Þessar regl-
ur er hægt að brjóta, viljandi eða óvilj-
andi. Þær taka hægfara breytingum, ef
þær breytast á annað borð, og reglur
tungumáls og siðferðis eru á ytra borði
ólíkar frá einu samfélagi til annars. Loks
má nefna að á sama hátt og við erum oft í
vanda um hvernig við eigum að tjá okkur,
getum við lent í vandræðum með það
hvernig við eigum að hegða okkur gagn-
vart öðru fólki.
En grundvallarspurningin varðandi
spítaladæmið er þessi: Hvers vegna teljum
við það siðferðilega óréttlætanlegt að
fórna mannslífi til að bjarga öðrum?"
BOÐ OG BÖNN
„Það eru til tvenns konar siðferðisregl-
ur: boð og bönn. Boðin eru fyrirmæli um
eitthvað sem menn eiga að gera, bönnin
hins vegar kveða á um eitthvað sem ekki
má gera. í umræddu dæmi er um tvær
siðferðisreglur að tefla, annars vegar boð
um að bjarga mannslífi og hins vegar bann
við að svipta mann lífi. I þessu tilfelli er
ekki hægt að fylgja báðum þessum reglum,
en svo virðist sem bannreglan sé ótvírætt
sterkari og sú regla sem okkur ber ber-
sýnilega að fylgja."
— Hvers vegna?
„Þú ættir eiginlega að finna svar við
þessu sjálfur. En það er enginn vandi að
færa margvísleg rök fyrir forgangi þessar-
ar reglu. Við getum til dæmis lagt dæmið
þannig upp: Grundvallarverðmæti siðferð-
isins er líf einstaklingsins, helgi lífsins.
Það er það verðmæti sem er oftast öðrum
mikilvægari. Ef við getum ekki bjargað-
mannslífum án þess að ganga á þennan
rétt, það er að segja taka líf einhvers ann-
ars, þá erum við um leið búin að brjóta
þessa grundvallarforsendu siðferðisins.
Við getum líka borið fyrir okkur hrein
nytjarök: Ef það væri viðtekin regla að
fórna lífi til að bjarga öðrum, þá þýddi það
að enginn maður gæti verið fullkomlega
öruggur um sig. Sem er óbærilegt ástand.
Nákvæmlega sömu rök gilda um líknar-
dráp, enda held ég að allir séu sammála
um það, bæði lögfræðingar og siðfræð-
ingar, að ekki eigi að innleiða líknardráp í
lög.“
GlLDI SlÐFERÐISRAKA
— Hvert er gildi slíkra fræðilegra út-
listana? Ef okkur er jafn eðlislægt að
fylgja siðferðisreglum og tala móðurmálið,
þarf þá nokkur sérstök rök fyrir því að eitt
sé rétt og annað rangt siðferðilega? Eða
verða menn að betri mönnum við það að
leggja stund á siðfræði?
„Eg held að það sé öllum hollt að hug-
leiða siðferðileg efni, en ég veit satt að
segja ekki hvort það gerir menn sjálfkrafa
að betri mönnum að leggja stund á sið-
fræði. Þó verð ég að viðurkenna, að ég veit
ekki um neinn siðfræðing sem er siðlaus!
Gildi slíkra röksemda er auðvitað fyrst
og fremst það sama og gildi yfirvegunar
almennt, það er að segja gildi þess að
hugsa um ástæður hlutanna. Auk þess fer
það ekki á milli mála að á síðari tímum
hefur siðfræðin sífellt fengið aukið hag-
nýtt gildi. Ástæðan er einfaldlega sú, að í
nútíma þjóðfélagi eru að skapast aðstæður
til aðgerða og framkvæmda sem veita
mönnum alveg nýja möguleika til að hafa
áhrif á mannlífið. Þessir nýju möguleikar
geta vakið upp margvíslegan siðferðilegan
vanda, sem menn geta einfaldlega ekki
leyst með brjóstvitinu einu saman og kalla
því á fræðilegar vangaveltur."
— Hvað hefurðu þarna sérstaklega í
huga?
„Ótal atriði, fóstureyðingar, gervifrjóvg-
un, notkun á tölvunni til að geyma upplýs-
ingar um einkalíf manna, mengunarmál,
ýmislegt í sambandið við nútíma viðskipti
og margt fleira."
Fóstureyðingar
— Þú átt við að það sé ekkert „innra
með manni", sem svarar því sjálfkrafa
hvort til dæmis fóstureyðingar séu sið-
lausar eða ekki?
„Sú staðreynd að þetta er umdeilt mál
sannar það.“
— Hver er þín persónulega skoðun? Eru
fóstureyðingar siðlausar?
„Það er mjög erfitt að finna gild rök
fyrir fóstureyðingu, þótt hún sé sennilega
ekki siðlaus undir öllum kringumstæðum.
En ef fóstureyðing á rétt á sér er það
einfaldlega vegna þess að önnur og mikil-
vægari verðmæti eru í húfi. En það er
ekkert hægt að alhæfa um þetta mál frek-
ar en flest önnur siðferðileg efni, það verð-
ur að skoða hvert einstakt tilfelli sérstak-
lega.“
— Ertu þá á móti því að leyfa fóstureyð-
ingar?
„Það er að minnsta kosti varhugavert að
hafa mjög frjálslynda löggjöf, því það býð-
ur heim hættunni á misnotkun, eins og
mörg dæmi eru um. Konur eru beittar
þrýstingi af maka eða öðrum til að láta
eyða fóstri án þess að þær vilji það raun-
verulega sjálfar, eða þá konur leiðast út í
það að nota fóstureyðingu sem getnaðar-
vörn.“
SlÐFERÐILEG VERÐMÆTI
— Þú talar um verðmæti sem í húfi eru,
hver ákvarðar þessi verðmæti? Hver
ákvarðar til dæmis hvort hamingja konu
sé meira eða minna virði en að fóstur sem
hún ber fái að þroskast í einstakling. Með
öðrum orðum, eru til einhverjir algildir
mælikvarðar á rétt og rangt í siðferðilegu
tilliti, eða dæmir hver maður um slík efni
út frá eigin brjósti?
„Hvort sem mönnum líkar betur eða
verr, þá eru til reglur sem kveða á um hvað
sé rétt í samskiptum manna og breytni. Og
ef við á annað borð erum siðferðisverur,
erum við háð þessum reglum hvað svo sem
við höldum eða ákveðum sjálf. Siðferði er
veruleiki, sem við búum einfaldlega við. Og
þessi verulciki er til vegna þess að menn
breyta hver gagnvart öðrum og þurfa því
að taka tillit hver til annars."
SJÁLFDÆMISHYGGJA
„Hitt er annað mál, að það er mjög rík