Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1985, Síða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1985, Síða 12
Á HRAFNSFJARÐAREYRI Eins og rakið hefur verið er flest á huldu um þau bæði, Eyvind og Höllu, á Strönd- um og það verður einnig svo um upphaf búskapar þeirra á Hrafnsfjarðareyri. Ef trúað er Miðvíkursögunni um Höllu gætu þau hafa hrakizt í Jökulfirðina á árunum 1750—54 og það er eins sé hin Höllusagan tekin gild, að Halla hafi verið á þessu eyði- koti þegar Eyvindur hitti hana fyrst, þá hlýtur það að hafa verið á árunum um 1750, sem þau setjast þarna að. Það er árið 1755, sem Eyvindur kemur með vissu inn i heimildir sem skráður ábú- andi á Hrafnsfjarðareyri, en hann getur hafa búið þarna í mörg ár án þess að fá löglega ábúð á kotinu. Það er þó ekki lík- legt, þar sem Hrafnsfjarðareyri var kirkjujörð Staðar í Grunnavík. Þegar flækingsfólk settist á eyðibýli eft- ir mikinn mannfelli og tók að búa á þeim eins og það ætti þau, þá var það af því oftast, að það var enginn löglegur eigandi á lífi, en þetta átti ekki við um kirkjujarð- ir. Kirkjan gekk jafnan eftir sínu. Séra Bergsveinn Hafliðason varð prestur á Stað í Grunnavík 1755 (7. febr.) og hann var Sunnlendingur og getur hafa þekkt eitt- hvað til Eyvindar og verið honum velvilj- aður. Það sýnir, að það hefur aldrei verið gert mikið með auglýsinguna frá 1746, að þessi sunnlenzki prestur, annað hvort man ekkert eftir henni eða veit ekkert um hana. Það er erfitt að ímynda sér að presturinn hafi vitandi vits byggt kirkjujörðina lög- formlega eftirlýstum manni, þótt hitt megi hugsa sér, að hann hefði af góð- mennsku sinni ekki amast við Eyvindi, heldur látið sem hann vissi ekki af honum á þessu eyðikoti. En hvað sem um þetta er þá er það víst staðreynd, að Eyvindur tek- ur þarna jörð í ábúð undir eigin nafni og gerist góður bóndi, og þar með er lokið 10 ára huldutímabili í sögu Eyvindar. Halldór innan við tvítugt: „í þessu landi er virt að vettugi hvað ungir menn segja og eiga ekki aðrir en aflóga karlar rétt á að tala..." sig íslensku moldina. Kjartan aðhyllist ný siðferðissjónarmið, einhvers konar sið- ferðisafneitun eða níhilisma, án efa inn- blásinn af Georgi Brandes, en sundraðri persónuleiki en hinir sígildu brandesar- riddarar. Snjólfur hallast hins vegar að ráðdeild og stillingu. Þegar mönnum hefur verið stillt upp með þessum hætti á lesandinn von á að Kjartan fari á einhvers konar fyllirí í Evr- ópumenningunni og endi sem skáld og bó- hem, en Snjólfur verði ötull bóndi. En því er ekki að heilsa. Snjólfur skellir sér nefni- lega til Vesturheims og gerist víðsýnn heimsmaður, eins og kemur í ljós síðar. Kjartan fer hins vegar í sýndarnám suður í Róm; hann er tröll vexti og forn í skapi, missir lifstilganginn og endar með því að verða einkennilega utangátta og sauðsleg- ur, lætur teyma sig í vont hjónaband og prestskap í íslenskum afdal. Þessi blaser- aði karakter, sem átti um tíma góða mögu- leika á að vera Steinn Elliði, breytist án tiltækra skýringa í bernskan þuss. Á full- orðinsárum verður séra Kjartan ekki óskyldur ýmsum klerkum í seinni bókum Halldórs. Gagnrýnendur komu auga á þennan brest í persónusköpun forleiksins. En hann er engu að síður hlaðinn einhverri spennu og reyndar skemmtilegri lesning að mínum dómi en margt af því sem á eftir kemur í sögunni, þar sem kristin siðaboð- un vokir yfir öllu. Spennan í þessum kafla stafar einmitt af togstreitunni milli nú- tíma og siðferðislegrar upplausnar annars vegar og þess hefðbundna, kristilega hins vegar. Forleikur sögunnar lýsir efa- semdum um hefðbundin gildi. Þær efa- semdir voru ekkert glens og gamanmál, heldur höfðu að gera með lífsundirstöðu höfundarins. Honum var alvara. Þess vegna gekk hann líka svo langt í trúar- gagnrýni sinni síðar að þar var engu hlíft. Cuð hótar ao stoppa ballið ORREYTISKOT í Jarðabók Árna og Páls 1710 er sagt, að Hrafnsfjarðareyri sé 4 hundraða kot og hafi jörðin farið í eyði í Bólunni 1707. Jörðin er sögð liggja undir Stað og tiund- ast presti og fátækum meðan hún var set- in. Afgjald jarðarinnar var þá 40 álnir og mátti borgast í fiskum (þá væntanlega 80 fiskum). Leigukúgildi voru 2 og mátti leig- an borgast í smjöri til kirkjustaðarins. Skylt var ábúanda að leggja til mann á skip staðarins. Á jörðinni mátti fóðra samkvæmt Jarðabókinni 1 kú, 20 ær, 10 lömb, 1 hest. Túnið er sagt spillast af skeljabrotum og smámöl, sem fýkur á það í stórviðrum, vatnsból er sagt bregðast á vetrum og verði þá að þíða snjó og klaka fyrir menn og fé. Kirkjuvegur er sagður langur (sem líklega hefur ekki angrað Höllu) og yfir Leirufjörð að sækja; hætt er húsum og heyjum fyrir miklum stórviðr- um, sem oft verði stór mein af. Ekki er getið heimræðis né útræðis, sem hefur á þessum tíma verið frá Staðareyrum en trúlega hefur Eyvindur, svo sem honum var skylt, róið á skipi Staðar og aflað sér þannig fiskmetÍ3. Ekki er heldur getið mótekju, en hún þótti mikil hlunnindi á jörðum í þennan tíma og einhver hlýtur hún hafa verið þarna, sem víðast hvar á jörðum vestra. Þar voru víða miklar og góðar mójarðir, lítill leir í mónum og hann brann. nær því eins og surtarbrandur, ef hann verkaðist vel. Þá hlýtur og Eyvindur að hafa bangaö sér saman bátskel svo lag- tækur maðurinn, því að fiskur gekk í Jök- ulfjörðu og oft grunnt. Hrafnsfjörður er þröngur fjörður, sem gengur í austur úr Jökulfjörðum, og er þar undirlendi lítið en klettahlíðar háar og brattar beggja vegna fjarðarins. Fjöllin snarbrött, 7—800 metra há. Að sunnan- verðu í firðinum er hvilft í klettahlíðina og þar niður af lítil eyri og þar er jörðin Hraf nsfj arðareyri. Utan við Hrafnsfjarðareyri er Leiru- fjall, mikið fjall og ekki greiðfært, inn í það skerst lítill vogur og þar uppaf dal- verpi og er þar bærinn Kjós. Inn með Hrafnsfirði að sunnan er snarbrött fjallshlíð undirlendislaus. Óvíst er um byggð í firðinum á tíma Eyvindar þar, þó gæti hafa verið þar byggð á tveimur stöðum utarlega í norðan- verðum firðinum, Álfsdal og Sviðinsdal, þar sem þeir fóstbræður Þorgeir Hávars- son og Þormóður Kolbrúnarskáld drápu vondan bónda og frægt er í sögum. Þá hefur og trúlega oftast verið byggt í Kjós. Sagt er að Eyvindur hafi húsað jörðina úr eyði af myndarskap og búnazt vel og ef það er rétt hermt, þá hefur það verið hið mesta afrek, því að Eyvindur býr á Hrafnsfjarðareyri á einhverjum versta harðinda- og hallæriskafla, sem yfir þetta hrjáða land hefur gengð. Framhald í Lesbók 9. febrúar. Halldór Laxness í deiglunni II eftir dr. Árna Sigurjónsson „Frá sjónarmiði Vefarans mikla er heimurinn allur syndugur, allt jarðneskt er flekkað. Djöfullinn stýrir því sem eftir er, guð hinu sem ekki er, hinu óefnis- lega. Hvað sem líður heimsafneitun Steins Ell- iða er hitt eftirtektarvert að tróin í Undir Helga- hnjúk og í Vefaranum hót- ar að stöðva dansleikinn og þá ekki síst: stöðva skáldskapinn.“ Forleikurinn Ivarnargrein sinni fyrir Vefarann mikla frá Kasmír í Iðunni árið 1927 taldi Tómas Guðmundsson Steini Elliða það til tekna að hann væri fyrsti eftirstríðsáramaðurinn í íslenskum bókmenntum. Tómas var þá ef til vill ekki minnugur forleiksins að Undir Helgahnúk. Undir Helgahnúk (1924) er ekki í hópi hinna þekktu meistaraverka Halldórs Laxness enda skáldið aðeins tuttugu og tveggja ára þegar verkið kom út. Lesand- inn rekur augun fyrst í að upphafshluti eða forleikur sögunnar er allt öðru vísi en afgangurinn og settur með minna letri. í formála höfundarins kemur fram að þessi hluti er „útdráttur úr heilli bók um Snjólf Ásgrímsson og Kjartan Einarsson". Bygg- ingaráform skáldsins virðast ekki hafa staðist þegar til átti að taka, og hann gerði ráð fyrir að leggja skáldskap af næstu árin meðan hann væri að venjast múnkdómi. í forleiknum, sem er um þrjátíu síður, kem- ur við sögu persóna sem hefur ýms ein- kenni eftirstríðsáramannsins, og það er Kjartan Einarsson. Hann er nútímalegur, en reyndar einkennilega samsettur og dettur eiginlega í tvennt. Snjólfur hefur líka einhver af þessum einkennum nútíma- manns, en efni kaflans er vinátta þeirra Kjartans. í Undir Helgahnúk er siðferði og trú efst á baugi líkt og í öllum bókum skáldsins fram að Alþýðubókinni (1929). Snjólfur segir um ástina að hún sé „hugtak handa nýfermdum úngmeyjum til þess að kitla sig með um hjartaræt- urnar. Fullorðið fólk hugsar yfirleitt hvorki né talar um slíkt. Aðalatriðið í þessu lífi er það, að menn séu góðir drengir, líkt og tíðkaðist á íslandi á fornri tíð.“ (9) Snjólfur er lítt hrifinn af ástarvellu hugðnæmra skáldrita seinni tíma, að ætla má. Hann er ættjarðarvinur og biður Kjartan, alþjóðasinnann, að kyssa fyrir Þessi innri átök urðu eldsneyti hans allt til loka 3. áratugarins. Kristin Saga Nú var það þegar árið 1921 sem Halldór Laxness gerði upp við Knut Hamsun með gagnrýni sinni í Morgunblaðinu á Konerne ved vandposten. Hann taldi bók Hamsuns fulla af mannhatri. í Undir Helgahnúk er hann líka laus úr viðjum bændarómantík- ur og vaðalsins um um bændamenningu, sem hann kallar „öreigabollok og bjálfa- gáng uppí sveit“ rúmri hálfi öld síðar. En það er ekki alveg ljóst hvað tekur við: meg- intema sögunnar er glíma listamannsins, og bernskan og ástin eru einnig með í myndinni. Og trúmálin eru þarna semsé á fyrsta farrými. Við lestur sögunnar dettur manni í hug að hún hefur enga innlenda borgarmenningu til að byggja á. Slagsíða af bændarómantík ásamt helgu tali gera textann örlítið ellilegan á köflum. En það glyttir auðvitað í Löndin í bókinni samt: samtöl Kjartans og Snjólfs fara fram í Kaupmannahöfn og Snjólfur sækir sér menningu vestur um haf. Sagan gerist að mestu leyti á prestsetr- inu þeirra Kjartans Einarssonar og Jó- hönnu. Þau eiga tvo drengi, Atla og Ljúf. Ljúfur deyr og er öllum harmdauði. Atli er dálítið demónískur og ekki sáttur við guð, enda lendir hann í því að lesa einhver reið- innar býsn af bókum þegar í bernsku og er orðinn trúlaus Brandesarsinni um það leyti sem hann á að ganga fyrir gafl. Sem barn vill hann verða galdrakarl, hann er skyggn og dvelur með álfum. Atla dreymir um að verða valdamikill og verða eins og Alexander mikli, Napóleon, Darwin eða Brandes. í huliðsheimi selur Atli úr sér hjartað. Álfamærin: „Einginn getur orðið mestur í heimi, sem hefur hjarta" (159). Töframaður klippir úr honum hjartað og setur stein máttarins þar í staðinn. Nú er hjartað látið tákna eitt og annað í skáid- skap, en það er a.m.k. ljóst að Atli hyggst

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.