Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.1985, Blaðsíða 10

Tjökl og flökkulíf roru lengst afhluti af daglegum veruleika sígauna. Hér er sígaunaflokkur á bökkum Dónár.
flökkubænda af sígaunakyni. Seinna tóku
sígaunar upp í brúðkaupsveislum sínum
söngva sem nefnast alboreás og eru skyldir
flamenco-tónlistinni. Brúðkaupssöngvum
þessum fylgja ýmsir sérstakir siðir eins og
til að mynda sá að fara dansandi heim að
dyrum föður brúðarinnar eða sýna ríki-
dæmi sitt með því að rífa utan af sér
skyrtuna, að ógleymdu því allra mikilvæg-
asta: að gömul sígaunakerling nefnd aj-
untaora gangi úr skugga um að brúðurin sé
óspillt mey.
Ekki takmarkast veisluhöldin og tónlist-
in alltaf við samfélög sígauna á Spáni því
að mikilvægasta hátíðin er sameiginleg
öllum sígaunum heimsins. Um er að ræða
árlega pílagrímsför þeirra dagana 24. og
25. maí til lítillar franskrar borgar sem
nefnist Les Saintes Maries de la Mer, en
þangað venja rúmlega 15.000 sígaunar
komu sína ár hvert til að hylla verndar-
dýrling sinn „heiiaga Söru“. Sagan segir
að þegar Kristur steig til himna hafi
María Jakobs og María Salóme verið á
valdi fjandmanna hans og þeir hafi sent
þær út á rúmsjó í lítilli kænu til að þær
létu þar lífið. Bátinn rak upp að Frakk-
landi og dag nokkurn bjargaði egypska
ambáttin Sara þeim undan stormi.
Hin helga athöfn fer fram í grafhvelf-
ingu kirkjunnar í Les Saintes Maries de la
Mer og á meðan fyllast torg, almennings-
garðar, strendur og sérhvert autt svæði í
borginni af húsvögnum og tjöldum. At-
höfnin, sem aldinn sígauni stýrir, fer
þannig fram að hringlaga kertasjaki er
látinn siga niður úr loftinu ásamt líkkistu
þar sem leifar Maríanna tveggja eru tald-
ar geymdar. Sungnir eru trúarlegir söngv-
ar og allir vilja snerta kistuna sem síðan
er borin í skrúðgöngu niður að ströndinni.
Cervantes, García
LORCA OG SAURA
Miguel de Cervantes skrifaði fyrsta
bókmenntaverkið sem fjallar um líf síg-
auna, en árið 1613 gaf hann út Novelas
ejemplare (Viðvörunarsögur, ein þeirra,
Króksi og Skerðir, er til í íslenskri þýðingu
Guðbergs Bergssonar). Margar sögurnar
eru skoplegar lýsingar á daglegu lífi og
samfélagi lágstéttanna. En af sögunum, La
Gitanilla (Sigaunastúlkan), hefst með dap-
urlegri Iýsingu á örlögum þessarar flökku-
þjóðar: „Svo virðist sem karlmenn og kon-
ur af sígaunakyni hafi fæðst í heiminn til
þess eins að gerast þjófar: foreldrar þeirra
eru þjófar, þau alast upp á meðal þjófa,
þau stunda nám í þjófalist og loks eru þau
orðin réttir og sléttir þjófar, svo óforbetr-
anlegir að löngunin til að hnupla og hnupl-
ið sjálft yfirgefur þau ekki fyrr en á
dauðastundinni."
Preciosa, aðalpersóna sögunnar, er ung
vinnustúlka í ýmsum héruðum Kastilíu.
Hún lifir flökkulífi sígaunanna og einn
góðan veðurdag kemur hún til Madrid-
borgar ásamt kennara sínum í flamenco-
list, gamalli sígaunakerlingu. Hún gerir
mikla lukku með söng sínum og dansi og
græðist stórfé. Herramaður nokkur verður
ástfanginn af henni og býður henni auðæfi
og heitorð sitt, en hún svarar því til að
meydómur hennar verði hvorki seldur né
keyptur gegn hjúskaparorði. Hún biður
hann að lifa meðal sígauna í tvö ár. Herra-
maðurinn verður að ósk hennar, hann fær
asna sér til reiðar, yfirgefur borgina og
segir foreldrum sínum að hann sé á leið til
Flandern. Sígaunaflokkurinn fær honum
stúlkuna sem fylgikonu og gerir honum
grein fyrir lögum sínum, flökkulífinu og
þjófshættinum.
Þau koma á krá eina og dóttir kráareig-
andans biður Andrésar, herramannsins
sem hefur búið sig sem sígauni, en hann
hryggbrýtur hana því að hann er heit-
bundinn Preciosu. Stúlkan hefnir sín með
því að fela skartgripi í farangri hans og
ásaka hann síðan fyrir þjófnað. Heiðurinn
er í veði og sverð eru dregin úr slíðrum,
Andrés drepur mann og er sendur í fang-
elsi. Að svo búnu kemur í ljós að sígauna-
stúlkan er dóttir yfirdómara borgarinnar
og að sígaunarnir rændu henni sem barni,
og sagan endar með hirðbrúðkaupi því
Andrés er ekki heldur sígauni.
Federico García Lorca (1898—1936) hef-
ur einnig lagt sitt af mörkum að því er
varðar bókmenntir um sígauna. í ljóða-
bókum sínum Romancero Gitano og Poeraas
del cante jondo fer hann afar skáldlega
með viðfangsefni sitt, sígaunana:
Grænt, grænt, svo gott og grænt!
Meðan flökku-máninn líður,
myrkum sjónum gjörvallt skoðar
hana, sem þó sér ei neitt.
Síðan klífa á svalir hátt
saman tveir, og eftir láta
litla rauða rák af blóði,
raka slóð af heitum tárum ...
Yfir tjarnar-flötinn fram
flökkumærin lætur sveiflast.
Hörund grænt og grænir lokkar,
glitrar silfur-hrím í augum.
Dauðinn
kemur og fer
á kránni.
Það líða svartir hestar
og skuggalegt fólk
um djúpa vegu
gítarsins.
(Úr ljóðaþýðingum Helga Hálfdánarsonar)
Spænskir 20. aldar rithöfundar hafa
einnig skrifað um sígauna. Ingacio Al-
decoa (1925—1969), sem tilheyrir þeim
hópi rithöfunda sem nefnist kynslóð 6.
áratugarins, nákvæmur og yfirvegaður rit-
höfundur sem reit bækur sínar í anda fé-
lagslegs raunsæis og fjallaði einkum um
erfitt og frumstætt líf manna, svo sem
sjómanna, lögreglumanna og sígauna, seg-
ir í skáldsögu sinni Con el viento solano
(Með austanvindinum, 1956) frá sígauna,
Sebastían að nafni, sem eftir að hafa sært
vínsala á hátíð flýr yfir landið undan lög-
reglunni. Þessi áhrifamikli flótti um sveit-
ir Kastilíu tekur sex daga og á vegi Seb-
astíans verða ýmsar persónur sem segja
má að séu dæmigerðar úr heimi sígauna.
R.J. Sender (1901—1983), rithöfundur,
ritgerðasmiður, skáld og blaðamaöur
skrifaði skáldsögu í bréfaformi sem nefn-
ist Nancy, doctora en gitanería (Nancy,
doktor í sígaunafræðum). Sagan segir á
afar skondinn hátt frá ævintýrum venju-
legrar bandarískrar stúlku sem stundar
nám í rómönskum málum og dvelur í And-
alúsíu í eitt. ár þar sem hún undirbýr dokt-
orsritgerðina sína og rembist við að skilja
hugsunarhátt og tungu sígaunanna þar í
héraðinu. Hjá Nancy sjáum við bæði undr-
unina, forvitnina og fyrirlitninguna sem
los payos, og sérstaklega útlendir payos,
sýna sígaunum, þessari „vitstola þjóð“ eins
og R.J. Sender nefnir hana.
En ekki er eingöngu að finna menning-
arleg tengsl sígauna við Spán í bókmennt-
um eða skáldskap. Það eru þeir sem flytja
og útsetja flamenco-tónlistina sem ferða-
menn á ströndum Miðjarðarhafsins njóta
sér til skemmtunar. Og sem dæmi um al-
menn áhrif sígauna á menningarlíf á
Spáni má nefna Los Chichos sem sömdu
tónlistina við hina frægu mynd Carlosar
Saura Deprisa, deprisa (Fljótt, fljótt), Víct-
or Monge („Manzanita"), virtan gítarleik-
ara sem hefur „neistann" sem þarf til að
flytja flamenco-tónlist jafnt sem klass-
íska, eða vinsælar „stjörnur" eins og Peret
og la Chunga, að ógleymdir kvikmyndinni
Carmen eftir Carlos Saura.
Kvenpersónurnar Carmen og fyrirrenn-
ari hennar Preciosa, sýna okkur að sígaun-
arnir munu alltaf halda lífi. Það er í raun-
inni sama frá hvaða listrænu sjónarhorni
við skoðum þá, hvort við einbeitum okkur
að átökunum í lífi þeirra, ofbeldinu, ást-
inni eða ástríðunum, niðurstaðan verður
alltaf sú sama. Þessum eirðarlausu ná-
búum Spánverja, sem láta stjórnast af sín-
um eigin lögum og hátíðum og lifa utan við
allt og alla, afskiptir af opinberri menn-
ingu og duttlungum stjórnvalda, hefur
tekist að halda lífi þrátt fyrir að félagslegt
gildismat þeirra sé frumstætt. Þeir skora
menn á hólm og hlæja, þeir svíkja, syngja
og dansa, allt í ósviknum anda flamenco-
tónlistarinnar.
Aitor Yraola er búsettur á (slandi og kennir
spænsku við Háskóla íslands.
10