Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1985, Síða 2

báru að vetrinum og var best að þær væru
snemmbærar, þ.e. bæru snemma vetrar.
Þannig varð mjólkin jöfnust yfir árið, því
að á sumrin voru ærnar nytkaðar.
En kýr máttu ekki vera of snemmbærar.
Ekki bera fyrr en haustbeit væri þrotin og
þær komnar á gjöf, því að ella var hætt við
að úr þeim dytti nytin við viðbrigðin þegar
hætt var að beita þeim út. Sjálfsagt hefur
líka verið hætta á, eins og fóðrun var þá
háttað, að mjög snemmbær kýr geltist upp
að vorinu áður en hún kæmist á grös, en
kýr sem á annað borð mjólkaði fram í
gróanda gat græðst á grösum og mjólkað
þokkalega fram eftir sumri.
Hin fullkomna kýr var sem sagt
„snemmbær ma non troppo" — þó ekki um
of. í ákvæði, sem fellt var inn í sjálfa
Jónsbók, er þessi krafa orðuð svo, um kú
sem ganga skuli fullu verði í viðskiptum að
vori, að hún „hafi kelft um veturinn eftir
Pálsmessu". Með öðrum orðum: á Páls-
messu hófst fengitími nautpenings.
Þessi viðmiðun við Pálsmessu, þ.e. 25.
janúar, er auðvitað ekki aftan úr heiðni,
því að þá þekktu menn hvorki Pál né janú-
ar. En hafi heiðnir menn haft sömu skoð-
anir á því hve snemmbærar kýr mættu
gefa þau tilefni til að spyrja hvernig hátt-
að hafi verið þeim sönnu þorrablótum,
þ.e.a.s. sem fórnarveislum í heiðnum sið.
Því miður verður hér fátt um skýr svör.
Það er satt að segja byggt á líkum einum
og engum áreiðanlegum heimildum að
þorrablót hafi nokkurn sess skipað í helgi-
haldi Asatrúarmanna. En ef þau voru á
annað borð til, hverju voru þau þá helguð
og í hvaða skyni háð?
Strax kemur upp í hugann, að þorri
hefst að fornu misseratali á miöjum vetri
og virðist það nokkur ástæða til helgi-
halds. Sá hængur er hér á, að fornmenn
lögðu rækt við jólablót, e.t.v. ekki nákvæm-
lega á tíma hinna kristnu jóla, en vísast í
nokkrum tengslum við vetrarsólhvörf. Og
er það ekki í rauninni sama tilefnið, að
daginn fari að lengja og að síga taki á
seinni hluta vetrar? A.m.k. ef blótin áttu í
og með að stuðla að eðlilegri framrás árs-
tíðanna og búa í haginn fyrir hið lang-
þráða vor. Þó er svo sem ekkert óhugsandi
að blótin hafi verið tvenn með 5—6 vikna
millibili. Jólablótið þá kannski fremur
tengt trúnni á Óðin, sem hét Jólnir öðru
nafni, en þorrablótið Þór, því að „Þorri"
kann að vera gælumynd af nafni hans.
Önnur hlið er þó á þessu máli — grein-
arstúfurinn raunar til þess skrifaður að
benda á hana.
Löngum hefur tíðkast, og sums staðar
allt til þessa, að tengja jólahátíðina við
fengitíma sauðfjár, þannig að einhvern
ÞORRABLÓT
í heiönum sið
Eftir HELGA SKÚLA KJARTANSSON
á er Þorri karlinn heldur betur búinn að
minna á sig, bæði með frosthörkum og þó
ekki síður með átveislum, blessuðum
þorrablótunum. Þótt þorrablót að vorum
hætti séu ungt uppátæki í litlum tengslum
við þorra- eða bóndadagssiði fyrri alda,
vissan dag jóla sé í fyrsta sinn farið með
hrút til ánna. Svo kann að hafa verið allt
aftan úr heiðni, enda kemur það vel heim
að heiðið blót hafi í og með verið frjósem-
isathöfn, tengd tímgun búpenings.
Hitt er nú mjög í fyrnsku fallið að nokk-
urn tíma hafi nautgripir búið við afmark-
aðan fengitíma. Svo var þó raunar. Kýrnar
Varla hafa heiðnir menn snætt
þorramat að okkar hætti. Fremur
verður að hugsa sér þá eta nýsoðið kjöt af
fórnardýrunum, sem blótað var, og
víst má ætla, að bjór hafi ótæpi-
lega verið hafður um hönd í blótveizl-
um ásatrúarmanna.
Göltur, hrútur og griðungur
leiddir til blóts í Rómaborg hinni
fornu. Það hefur víða tíðkazt með heiðnum
þjóðum að fórna ógeltum karldýrum,
einkum við frjósemisathafnir.
vera, þá hafa þeir líklega miðað við ein-
hvern merkisdag um sama leyti árs. Og
kemur nú langhelst til greina sjálfur
bóndadagurinn. ( í ár bar hann beinlínis
upp á Pálsmessu.)
Ætli þorrablót hafi þá ekki verið frjó-
semisathöfn tengd tímgun nautpenings?
Mánaðarheitið þorri er þá kannski ekki
dregið af nafninu Þór, heldur af þjór (þ.e.
naut). Þorrablót þýðir þá nánast „bola-
blót“.
Varla hafa heiðnir menn snætt þorra-
mat að okkar hætti. Fremur verður að
hugsa sér þá eta nýsoðið kjöt af fórnardýr-
unum, þeim sem blótað var, og munu það
helst hafa verið fullorðin karldýr óvönuð,
en annars voru fremur alin til matar vön-
uð dýr, sauðir, uxar og geltir hestar. Á
þorra hafa menn helst mátt sjá af hrútun-
um, þeim sem rétt voru að Ijúka sínu ár-
lega hlutverki og yrðu hvort eð væri
endurnýjaðir að nokkru á næsta ári. En
ekki mun hrútakjöt vera nein sérstök
kóngafæða á þeim árstíma.
Þá má víst ætla að bjór hafi verið um
hönd hafður ótæpilega í blótveislum Ása-
trúarmanna. Helgihald þeirra hefur
óhjákvæmilega verið býsna langdregið, ef
byrjað var á að slátra fórnardýri og endað
á að snæða soðið kjöt þess sama dýrs. Tím-
inn sem gekk til að gera til skrokkinn og
sjóða kjötið hefur verið styttur með bjór-
drykkjunni. Ætli ölelskir blótmenn hafi
ekki haft sérstaka helgi á hrossum fyrir þá
sök, að graðhestar voru varla endurnýjaðir
jafn ört og reglulega og hrútar eða þarfa-
naut, og gátu þeir því þurft óralanga suðu?
Helgi Skúli Kjartansson er sagnfræðingur I Reykja-
vfk og vinnur viö ritstörf.
22

mmm