Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1985, Síða 11

Síærð landsins ein út af fyrir sig hefur gert það óvinnandi. Hér hörfar Napóleon með heri sína út úr Rússlandi 1812.
Kosningar og mikil skriffinnska. En allt er þetta bara skrípaleikur: Einn flokkur í kjöri.
„Dapurlegt útlit fátæk-
legra kofa, þjóðvegur á
kafi í forareðju, þar sem
bíllinn sekkur eins og
lekabytta, ef menn álp-
ast út á hann, akrar
þaktir gróskumiklu ill-
gresi — er ekki einmitt
þetta táknmynd um far-
inn veg?“
þar sem vart er unnt að olnboga sig áfram
gegnum mannþyrpinguna, sem stendur í
löngum, þéttum biðröðum. Öllu öðru virð-
ist vera sinnt með hangandi hendi og af
megnasta kæruleysi.
Þessar greinilegu andstæður milli dúr-
hljóma sovézkra flokksmálgagna og ríkj-
andi deyfðar og áhugaleysis almennt inn-
an þjóðfélagsins, vekur furðu þeirra, sem
standa álengdar og virða fyrir sér ástandið
í Sovétríkjunum; það eru andstæður sem
snerta menn illa og vekja ugg. Fyrir meira
en 30 árum virtist það vera hin skelfilega
ógnarstjórn Stalíns, sem kæfði alla eðli-
lega athafnasemi almennings í Sovét-
ríkjunum; nú er hins vegar smátt og smátt
að koma í ljós, að þrælkunarbúðirnar voru
hinn eiginlegi grundvöllur raunverulegs
hagvaxtar í Sovétríkjunum: Þegar lands-
menn höfðu losnað undan fargi óttans,
misstu hinir vanþakklátu þegnar gjörsam-
lega löngunina til að vinna.
í þessu ríki, þar sem það varðar beinlín-
is við hegningarlögin að vinna ekki eitt-
hvert þjóðfélagslega nytsamt og þarft
starf, er yfirgnæfandi meirihluti lands-
manna aðeins að nafninu til á vinnustað;
menn dóla þar mest í aðgerðarleysi, þar til
vinnudagurinn er á enda. Þær stórhrika-
legu aðgerðir, sem sovézk stjórnvöld hafa
gripið til í því skyni að koma aftur á aga á
vinnustöðum, sýna aðeins ljóslega, að
ófremdarástand þetta hefur gripið um sig
í stórum stíl alls staðar í hinu víðlenda
ríki.
Hvað er það þá, sem talizt getur andleg-
ur og siðferðilegur bakhjarl þessarar þjóð-
ar, hvað tengir hana raunverulega saman í
eina heild, eftir að hin kommúníska goð-
sögn hefur svo rækilega misst alla tiltrú
manna og iætur orðið rétt aðeins á sér
kræla í smellnum skrýtlum eða tórir undir
yfirvarpi mölétinna byltingarfána?
Að því er varðar svör við þess háttar
spurningum, má segja að menn hafi ekki
svo ýkja mikið að styöjast við. Ástæðan er
alls ekki eingöngu sú, að slíkir hlutir eru
ekki teknir til opinberrar umræðu í Sovét-
ríkjunum sjálfum, sökum þess að bar-
lendis eru ekki til neinar þær stofnanir,
sem fást við að rannsaka almenningsálitið
og kynna sér skoðanir og afstöðu ýmissa
hópa innan þjóðfélagsins, heldur af því að
í Sovétríkjunum er í rauninni ekki til neitt
almenningsálit almennt.
Yfirþyrmandi Ríkisforsjá
Gerir Þegnana
Að Þurfalingum
Um einræðisstjórn hefur verið sagt, að
hún geri alla sína þegna sér samseka
vegna yfirhylminga þeirra. Um sovézka
ríkið má segja, að það hafi gert alla sína
þegna að þurfamönnum hins opinbera.
Kjörorð á borð við „Þakklæti til ríkis-
stjórnar okkar!" eða eitthvað áþekkt orða-
lag er alls ekki neitt innantómt orðskrúð,
því að það er ríkið sem raunverulega gefur
þegnum sínum að borða og drekka, þaö er
ríkið, sem klæðir þá, borgar fyrir menntun
þeirra og starfsþjálfun; það er ríkið, sem
yfirleitt leyfir þegnunum náðugsamlegast
að lifa, og því getur ríkið líka leyft sér að
meðhöndla þegna sína með fyllstu fyrir-
litningu og komið fram við þá sem strang-
ur yfirboðari.
í þessu landi þar sem hver og einn á
ríkinu ailt að þakka; er fólkið þegar orðið
allt að því ósjálfbjarga og hjálparvana
eins og hálfstálpuð börn. Allt sem þetta
fólk reynir að taka sér fyrir hendur á eigin
spýtur, er ósköp barnalegt, lendir oft út í
öngþveiti, ber jafnan keim af ólöglegri
starfsemi og beinist alltaf gegn ríkinu. Það
fer auðvitað ekki á milli mála, að mönnum
er refsað fyrir alla athafnasemi af þessu
tagi. „Að gefa ærlega á baukinn," er orða-
lag, sem mikið er viðhaft í sovézkum blöð-
um — hver og einn, sem staðinn er að því
að pretta ríkið, hver sem reynir að takast
eityhvað á hendur á eigin spýtur og skapa
sér þannig eigin lífsafkomu — hann fær á
baukinn. Yfirgnæfandi meirihluti Sovét-
manna hefur tnisst hvern snefil af pers-
ónulegu sjálfstæði einstaklingsins, bæði til
orðs, æðis og hugsunar, hefur engan skiin-
ing lengur á né tilfinningu til að bera fyrir
sameiginlegum hagsmunum og kynni ein-
faldlega ekkert með 'relsi að fara, ef það
skyldi falla þeim í skaut eins og einhver
guðsgjöf af himnum ofan.
Öndrandi fylgist sovézkur borgari með
hinum ruglingslegu og rétt tilreiddu frétt- j
i um af ókyrrðinni í Póllandi, en hún sé, er
í honum sagt, afleiðing víðtæks samsæris
j „afturhaldsaflanna" gegn pólsku þjóðinni.
| Og Sovétmenn eru alveg tilbúnir að trúa
| slíkum fullyrðingum; þeir eru reiðir og
I hneykslaðir yfir vanþakklæti Pólverja,
„sem við höfum úthellt blóði okkar fyrir“;
en samtímis öfunda Sovétmenn Pólverja í
laumi, því að hvert mannsbarn veit og
skilur, að slíkir hlutir geta ekki gerzt í
Rússlandi og mega ekki gerast þar.
Tæpum 68 árum eftir byltinguna er
mönnum farið að skiljast, að dæmið vill
ekki ganga upp, að Sovétmenn búa við
verri lífskjör en í öðrum mjög iðnvæddum
ríkjum heims, að lífskjör fólks eru mun
verri en þau ættu með réttu að vera í jafn
gríðarstóru og náttúruauðugu landi. Menn
vita ósköp vel, að sovétveldið er ekki bein-
línis neinn vettvangur frelsis og að þjóðfé-
lagslegu óréttlæti hefur ekki verið útrýmt.
En samt sem áður gerir hver og einn sov-
ézkur borgari sér líka ofur vel ljóst, að
hann væri algjörlega hjálparvana án þessa
ríkis, og að allir landsmenn myndu breyt-
ast í milljónaskara af ráðvilltum börnum,
sem hlypu stefnulaust um í reiðuleysi, ef
þetta ríki ætti einhvern tíma eftir að
hrynja í rúst.
Af þessum sökum er sérhverri utanað-
komandi árás á ríkið svarað með einhuga
samstöðu Sovétmanna allra. { þessu er
meðal annars fólgin skýringin á því þegj-
andi samþykki, sem sovézkur almenningur
sýndi gagnvart aðgerðum hersins, þegar
fréttir bárust af því, að kóresk áætlunar-
vél hefði verið skotin niður: Sovézka áróðr-
inum hafði tekizt að sannfæra þjóðina um,
að þessi flugvél hafi átt að njósna um viss
atriði innan landhelgi Sovétríkjanna.
Eitt er það skapgerðareinkenni, sem
mjög er áberandi í fari margra Sovét-
manna, og ég myndi kalla jafnvægisleysi
sálarlífsins. Með því er átt við það, hvernig
agaleysi og ringulreið hugsunarinnar
fléttast saman við strangan og agaðan
hversdagslegan lífsmáta alls þorra þegn-
anna út á við, ásamt vissri sektartilfinn-
ingu, sem þeir ala í brjósti. Þarna er sem j
sagt um að ræða sálrænar flækjur hjá
mönnum, sem fjötraðir eru við þrúgandi
voldugt ríki — en það leiðir aftur til þess,
að mönnum finnst þetta ríki vera yfir- !
þyrmandi þung byrði að bera, en þó um j
leið einasta tryggingin fyrir eigin persónu- ;
iegu velferð.
Trúin á Hinn ALLTSJÁANDI I
Alvald Rússlands
Sérhver framúrskarandi hæfileiki, i
sérhver snilligáfa, persónulegt sjálfstæði,
allt líf er lagt í læðing af óbifanlegu valdi;
hinir hæfileikalausu segja miklum hæfi-
leikamönnum fyrir verkum, hinir öldruðu
leggja hömlur á hina ungu, og hinir dauðu
stjórna hinum lifandi. Þeir eru of margir
innan Sovétríkjanna, sem trúa því statt og
stöðugt, að einungis valdbeiting af þessu
tagi geti komið í veg fyrir, að sú innri
ringulreið, sem ríki í sálum manna, nái að
brjótast út í ljósum logum. Það er ekki
einungis hin kommúníska flokksforysta,
heldur líka — og það ekki síður — öll
alþýða manna, sem haldin er ótta og skelf-
ingu við þjóðina sjálfa.
„Með vitsmunum verður Rússland ekki
skilið ... Það er aðeins unnt að trúa á
Rússland" — í þessu kvæði, sem Fjodor
Tjútsjév orti fyrir meira en hundrað árum,
blandast örvæntingin saman við óljósan
og allt að því ómeðvitaðan samnefnara
fyrir þjóð og guðdóm, sem enginn fær skil-
ið, en unnt er samt að trúa á af óbifanleg-
um sannfæringarkrafti.
Innst innij einhvers staðar, blundar þó
önnur tilfinning, sem vart er unnt að oröa
— það mætti kalla hana fölskvalausa trú á
Rússland.
Hugtök eins og föðurlandsást eða þjóð-
ernishyggja megna ekki að varpa réttu
ljósi á þessa tilfinningu. Rússar í öllum
þjóðfélagsstéttum eru á valdi þessarar til-
finningar. Þeim sem eru andsnúnir ríkj-
andi stjórnarfari, eiga sér styrk og stoð í
henni til að hunza stjórnvöld; þeim, sem
njóta góðs af hinu kommúníska stjórnar-
fari, veitir þessi trúartilfinning haldgóð
rök fyrir réttmæti ríkjandi stjórnskipu-
lags, því þeir eiga auðvelt með að setja
fram þá fullyrðingu, að það að pretta ríkið
sé eiginlega hið sama og að stofna Rúss-
landi í hættu.
Land af þvílíkri risastærð og Rússland
getur einfaldlega ekki tortímzt. Það er til
rússneskur guð, guðdómleg vera, sem svip-
ar lítt til hins kristna guðs, og enginn trúir
reyndar á; samt sem áður er þessi rússn-
eski alvaldur til. Þessi guð er makráður og
laus við allar áhyggjur, og helzt vildi hann
sem minnst um það vita, sem er að gerast
í kringum hann: Menn geta ofboð vel kom-
izt af án hans.
En á síðustu stundu, rétt áður en allt er
bókstaflega að fara beinustu leið tii fjand-
ans, grípur þessi guð í taumana og skakkar
leikinn. Hann lætur það ekki viðgangast,
að Rússland sé lagt í rúst. Það hefur þó
legið nærri í allmörg skipti.
Það er ekki byltingarsinnuð fortíð, ekki
borgarastyrjöldin né sá árangur, scm
náðst hefur i iðnvæðingu landsins, og hin
sósíalíska ummyndun sveitaþorpanna,
sem landsmenn eru stoltir af sem þjóð.
Ekkert þessara atriða. Yfir allri þessari
fortíð hvílir einn einasti dimmur skuggi.
Hin raunverulega uppspretta huggunar,
þjóðarstolts og óbifanlegrar fullvissu um
að jafnvel hinar ægilegustu hörmungar
nái aldrei að tortíma þessu landi með öllu
— stærð þess ein út af fyrir sig er viss
trygging fyrir varanleika þess — felst hins
vegar í þeirri reynslu, sem þjóðin varð
fyrir í heimsstyrjöldinni síðari. Þessi
huggun og fullvissa sprettur af minning-
unni um stríðið, hið einasta tímabil í fortíð
Sovétríkjanna, sem opinbert orðfæri sov-
ézkra stjórnvalda reyndist ekki hafa holan
hljóm í vitund landsmanna né vera á ann-
an hátt í ósamræmi við þjóðarviljann.
Jafnvel nafn Stalíns kallar ekki fram
einskæran viðbjóð, fyrirlitningu, háð og
spott, þegar það er nefnt í samhengi við
minningarnar frá stríðsárunum.
Sú staðreynd, að langsamlega harðsnún-
asti og sókndjarfasti her í heimi skyldi
bíða svo herfilegan og eftirminnanlegan
ósigur á rússneskri grund, hefur allt fram
á þennan dag verið rússnesku þjóðinni
haldbezta og fyllsta sönnun — hvers?
Þess, að trúin á Rússland sjálft byggist á
réttum forsendum og á traustum grunni.
Þessi trú er meira í ætt við auðmýkt
hjartans en að hún lýsi sér í hroka, því að
það skipulagsleysi, sem ríkir á flestum
sviðum í þessu landi, óskynsemin og fá-
tæktin, allt svínaríið, sem iátið er viðgang-
ast, og svo visst lánleysi í sögu landsins:
Allt þetta gerir það að verkum, að trúin á
hulda hollvætti Rússlands styrkist og
dafnar á gjörsamlega óskiljanlegan hátt.
Hlutlaus og óvilhöll úttekt á stöðu mála
í Sovétríkjunum leiðir í ljós, að þetta þjóð-
riki á sér enga minnstu framtíðarmögu-
leika; það er ekki hægt annað en að undr-
ast, að bað skuli yfirleitt ennþá vera til.
En um þetta land má segja það sama og
rithöfundurinn Évgeníj Samjatin sagði
eitt sinn í kringum 1920 am rússneskar
bókmenntir:
„Ég er hræddur um, að við eigum okkur
framtíð á aðeins einu sviði — í fortíð
okkar."
t
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 23. FEBROAR 1985 1 1