Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1985, Síða 12

Ræningjar á fjöllum — 7. þáttur
Undir
Amarfeli
og flóttinn
yfir jökul
í 6. þætti var fjallað um samband Arnesar og Höllu
og síðan rakinn ferill þeirra Eyvindar og Höllu úr
Leirufjalli og suður á Hveravelli. Skagfirðingar hrekja
þau þaðan, þau flýja á Arnarvatnsheiði, en séra
Snorri rekur þaðan allan þjófalýðinn og ásamt Abra-
ham og Arnes flýja þau austur undir Arnarfell við
Hofsjökul og koma sér vel fyrir.
Utilegumennirnir með hagleiksmanninn Ey-
vind til að stjórna verkinu hafa búið vel
um sig undir Arnarfelli og ætlað sér þar
langa dvöl. En þeir hjuggu of stórt í búfén-
að bænda.
Skýrsla Brynjólfs Sigurðssonar, sýslu-
manns Árnesinga, var öll birt í Jólalesbók,
enda þá ekki gert ráð fyrir því framhaldi,
sem orðið hefur á Eyvindarsögu og Höllu.
Nú verður því aftur tekið uppúr þeirri
skýrslu það, sem hér þarf að notast í frá-
sögnina.
„Anno 1762 þann lta octobris, sem
var föstudagur, fóru 33 karlmenn með
45 hesta frá Kaldbak í Ytrahreppi uppá
fjöll að ieita eftir mönnum, sem þar
höfðu sézt þann 7da septembris. Menn-
irnir voru úr Biskupstungunum 8,
Ytrahreppi 4, af Skeiðum 3, úr ViII-
ingaholtshreppi 4, Hraungerðishreppi
2, Sandvíkurhrepp 3 og úr Bæjarhrepp
3.
Þessir menn leituðu 1 ta og 2an oct-
obris. Þann 3ja fundust tjaldstaðir
þjófanna og seinast þeirra híbýli, vest-
an til við Arnarfell undir jöklunum,
hér um bil 3 þingmannaleiðir frá byggð
(ca. 110-12 km. Á.J.)“
Ásgeir Jakobsson
tók saman
Brynjólfur lýsir svo húsakosti útilegu-
mannanna að hann hefur ekki almennt
gerzt betri hjá bændum í byggð:
„Þar var grafinn innan stór hóll, fal-
lega hlaðnir kampar að dyrum og hrís-
flaki í þeim, fyrir innan kampana var
hús þvert um, tveggja faðma langt en
vel faðms breitt, grafið með páli ogrek-
um. Innan af þverhúsinu lágu nær 2ja
faðma löng göng upp í hólinn í kringl-
ótt eldhús, sem var 20 fet í kring. í
eldhúsinu voru lítil hlóð. Uppyfir þeim
héngu 2 lundabaggar og magáll af
sauðum.
Húsin voru af viðarflökum og sauða-
gærum upp gerð og tyrfð, gærurnar
skaraðar sem helluþak. “
„Það er athyglisvert, að útilegumennirn-
ir hafa tjöld með sér á ferðum sínum.
Mörgum kotbóndanum hefði líka þótt
útilegumennirnir búa vel að matarforða á
þessum hallæristíma.
„Utan húss var þar viðarköstur af
rifhrísi, fullkomlega á 30 hesta, í hon-
um sauðakjöt, föll af 73Vs sauð talsins,
ganglimir af folaldi, sauðamör, nóg
klyf á fjóra hesta, ristlar á einn hest.
Sauðahöfuð voru þar hjá í bunka 75,
flest af gömlum sauðum, nokkur af
tvævetrum og þrevetrum ogáttu heima
22 á Unnarholti, 9 á Kópsvatni, 18 á
Tungufelli, 15 í Berghyl, 1 á Mið felli, 2
á Hólum, 2 á Seli, 3 á Skálholti, 1 á
Auðsholti og 2 6viss.“
Unnarholtsbóndinn hefur trúlega gengið
rösklega fram í eftirleitinni.
Ekki var það merkilegt sem eftir lá af
búshlutum í híbýlum útilegumannanna, en
þá er þess að gæta, að þeir voru horfnir á
hvorki meira né minna en 5 hestum og að
þvi er séð verður hafa 3 þeirra verið undir
klyfjum:
„í fremra húsinu fundust tvær bæk-
ur, sumarpartur Gíslapostillu og Jóns
Arasonar passíuprédikanir, tveir ask-
ar, trédiskur, skæri, mjólkurtrog,
smiðjubelgur, smjör skemmt í óbrúk-
uðum skinnstakk, 4 fjórðungar að vikt,
rifrildi af skinnbrók og þar í saman-
runnin vorull, 2 pör karlmannaskór af
nýju hrossskinni, 1 par kvenskór og 1
par dito á til lotil 11 ára ungmenni af
sauðaskinni, kvenmannssvunta, slitur
af grænu raski, klæðiskventreyjugarm-
ur, barns nærskyrturæfill af einskeftu,
rauðir kven- og aðrir barnssokka ræfl-
ar, gul prjónapeysa sett látúnshnöpp-
um, skjóða með álftafiðri, vorullar
bandhnyklar og 2 snældusnúðar.
„En híbýli sín meina menn þeir hafi
flúið og í flaustri viðskilið, þá þeir, yfir
eyðisand sléttan og nær 3ja part úr
þingmannaleið hafi um daginn séð för
leitarmanna, þó hafa þeir með sér tekið
það nauðsynlegasta, svo sem tjald,
verkfæri, reiðtygi, pottinn og gærur
nokkrar, ítem langan staf með broddi
neðan í, sem með hestinum dregizt hef-
ur í snjónum, þar um fóru.“
Þótt Brynjólfur ætli að útilegumennirn-
ir hafi flúið í flaustri, þá gefur hann þeim
að minnsta kosti tveggja tíma forskot, því
að þriðji partur úr þingmannaleið er
12—13 km og leitarmenn riðið hægan, svo
sem háttur er þeirra sem fara leitandi, en
þau Eyvindur geta hafa fengið miklu
lengri tíma til að búast til ferðar. Hinn
fjölmenni hópur leitarmanna, 33 menn á
45 hestum, var búinn að vera að leita á
slóðum útilegumannanna í tvo daga, og
það er ólíklegt að þeir hafi ekki orðið leit-
armannanna varir fyrr en þeir riðu að
tjaldstæðunum á þriðja degi. Þá er að
nefna, að liðsafnaðurinn í sveitinni til leit-
arinnar, getur ekki hafa farið framhjá
Jóni í Skipholti, sem þá hefur haft tök á að
gera bróður sinn varan við.
ÖLLU UMTURNAÐ í KOFUNUM
„Engan mann urðu leitarmenn varir
við, því fóru þeir að leita spora hjá
híbýlum þessum, og fundu þeir 5 hesta
og tveggja manna ný spor upp á Arn-
arfellsjökul, hver þeir röktu upp á jök-
ulinn. Sneru þeir svo til baka eftir sól-
arlag til híbýla þjófanna."
Leitarmenn hirtu allt sem nýtilegt var í
kofunum og „umturnuðu og umveltu"
þeim.
„Síðan hefur ekki í Árnessýslu til
þjófanna spurzt eður við þá vart orðið.
Til byggða var skemmst af jöklinum,
þá leitarmenn aftur snéru í Blöndudal-
inn.
Að þetta sé satt og svoleiðis eftir
leitarmönnum uppteiknað testerað að
Hjálmholti d.21ta octobris 1762. Brynj-
ólfur Sigurðsson."
Eins og fram kemur í skýrslu Brynjólfs
sýslumanns, sjá leitarmenn ekkert til
ferða útilegumannanna, finna aðeins spor
þeirra, en munnmælin segja, að leitar-
menn hafi verið á hælum þeirra Eyvindar
og Eyvindur stanzað til að gefa förunaut-
um sín forskot og slöngvað úr vað klaka-
stykkjum að leitarmönnum og tafið þann-
ig ferð þeirra, en sjálfur gat hann náttúr-
lega brugðið fyrir handahlaupi, þótt erfitt
sé að hugsa sér mann fara á handahlaupi
upp jökul eða yfirleitt uppí móti og reynd-
ar nokkurs staðar, nema á eggsléttum
velli.
Þá er það og sanngjarnt að eigna Ey-
vindi allar íþróttir, sem lag eða lipurð
þurfti til og vel má vera, að hann hafi
verið þeirri íþrótt búinn að slöngva úr vað
og hitta það er hann kastaði til en er ekki
ofílagt, að ætla honum að hafa tafið för 15
velríðandi manna á víðum velli, með því að
slöngva að þeim klakastykkjum, sem hann
reif uppúr jöklinum? Mennirnir hefðu ekki
þurft annað en dreifa sér og ríða honum úr
öllum áttum.
Munnmælasaga Um
Barnsmorð
Þá er og í þessari munnælasögn hjá
Gísla Konráðssyni, að Halla hafi verið
ólétt og að auki verið með kornabarn í
fangi sínu og hafi Halla verið að örmagn-
ast og barnið sárþjáð. Halla á þá að hafa
beðið Eyvind að stytta barninu aldur held-
ur en láta það kveljast, en Eyvindur ekki
treyst sér til þess en beðið Arnes að gera
það og hafi hann kálað barninu þarna á
jöklinum, því að þetta varð „áður en þeir
Abraham og Arnes skildu við þau,“ segir
Gísli og kemur þannig enn fram, að þeim
hefur ekki þótt ráðlegt að halda hópinn, ef
þau voru á flótta, heldur sameinast aftur í
áfangastað, svo sem varð þegar þau flýðu
öll frá Hrafnsfjarðareyri og suður. Það var
ekki lengur friðvænlegt fyrir hópinn syðra
í bili, búið að flæma þau undan Arnarfelli
og af Hveravöllum og Arnarvatnsheiði og
það var ráðlegast að láta eitthvað um líða
áður en hópurinn kæmi á þessar slóðir
aftur.
Það var löng ferð framundan og oft
þurfti að ferðast í nánd við byggðir og ekki
gætilegt að fara þar um í stórum hóp. Þá
getur og verið, að þeim Arnesi og Abra-
ham hafi þótt Halla tefja ferðina og stung-
ið þau hjón af. Það kom síðar í ljós með
allmikilli vissu að Halla hefur verið
barnshafandi haustið 1762, þegar flóttinn
var á jökulinn og því illa ferðafær. Þá
getur það og einnig staðizt, að hún hafi
verið búin að ala barn í útlegðinni og það
verið orðið árs gamalt eða svo og því verið
kálað á jöklinum. Líknarmorð hljóta að
hafa verið mörg á þessum ógurlegu tímum.
Loks er að benda á, að það kemur einnig
fram í skýrslunni, að það er 10—11 ára
stúlkubarn í fylgd með þeim hjónum og
hefur það verið Guðrún, sem áður er getið
að þau Eyvindur muni hafa átt um 1750 og
sagt var að hefði fylgt þeim, þegar þau
flúðu frá Hrafnsfjarðareyri.
Lífsbjörg En Enginn
Eldur
Það var í þeim hrakningum, sem fylgdu