Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1985, Side 5

Gunnar Gunnarsson skáld. Eftír málverki Gísla Sigurðssonar, sem byggt er á ljósmynd af Gunnari fertugum.
þremur vikum. Sagan lýsir reynslu þeirra meðan á
hamförunum stendur, reynslu sem kjarnast í einni
setningu: „Það er hægt að deyja sitjandi á rúmstokkn-
um með ullarsokk í hendi sér, án þess að gefa upp
öndina. Sem betur fer er einnig hægt að rísa upp frá
dauðum til áræðis og dáða“ (192). Sú er og raunin.
Á botni breðans fjallar um ótrúlegt atvik en styðst þó
við sérstakan sögulegan atburð því höfundur fylgir í
flestum meginatriðum frásögn eftir Bólu-Hjálmar sem
nefnist Ágrip af lífssögu og háttum Höskuldar Jónssonar.
Hún var skráð eftir sögn Höskuldar sjálfs veturinn
1846—47 að Minni-Ökrum. Höskuldur þessi mun hafa
átt hrakningssama ævi í blárri fátækt en aldrei látið
bugast, lífsskoðun hans mótuð af þrautseigju og seiglu.
Sé frásögn hans borin saman við verk Gunnars koma
margar hliðstæður í ljós; Gunnar heldur jafnvel
óbreyttum manna- og staðanöfnum, fylgir og atburða-
rásinni trúlega að mestu. Það má meðal annars sjá af
lýsingu Höskuldar bónda. í þætti Bólu-Hjálmars stend-
ur skrifað:
Svo bar við einn morgvn, þá ég var við. svonefnt
róðraúthald með Jóni Austmanni og við vorum
sökkhlaðnir orðnir af fiski, að formaður minn dró
flyðru mikla, hverja vér unnum og innbyrtum; sáum
vér þá, að við vorum við það að sökkva. Á sömu
mínútu var þá í flýti afhöfðaður fiskur nokkur, og
kom ég því til leiðar, að haldið var í land, enda gjörði
upp á ofsaveður, þá búið var að setja, svo mörg skip
úr sömu veiðistöðu náðu ekki einu sinni lendingu.
... einn dag, sem við rérum, tók báturinn að gliðna
sundur undir oss; voru þá teknir strengir og bátur-
inn bundinn saman, ogmeð háska miklum komumst
við í land. s>
Þessi lýsing tekur á sig lítið eitt breytta mynd í sögu
Gunnars, hlutur Höskuldar aukinn nokkuð en inntakið
þó hið sama:
Hver var það sem fann upp á því að afhausa
fiskinn heldur en verða af veiðinni, þegar þeir með
bátinn sökkhlaðinn fengu sprökuna miklu á færið?
Hver nema hann Höskuldur í Grundarkoti, var pilt-
urinn allt í einu kominn yfir í aðra sálma: Og hver
var það sem smeygði kaðallykkju um allt saman og
herti að, þegar báturinn var að því kominn að gliðna
sundur undir þeim miðfirðis? Ætli ekki hann pabbi.
(183).
Höskuldur Bólu-Hjálmars virðist hafa verið lífseigur
með afbrigðum; hann kvað hafa lent hvað eftir annað í
snjóskriðum, hrunið framaf björgum og hrakist hálf-
nakinn í stórhríðarbyljum án þess að verða meint af;
eftir eina slíka ferð ber hann að bæ einum og segist svo
frá:
Þorfinnur bóndi, brjóstgóður maður og hjálpsam-
ur, gekk að með annan mann að ná af mér leppa-
görmunum, og þá þeir skoðuðu, var skyrtan eitt svell
innan upp og niður ígegn, en hattinn klipptu þeir af
höfðinu í miðju hári. Var síðan allur líkami minn
makaður sírópi og heitt ofan í mig brennivínsbland-
að kaffi. 6>
Þessi atburður gerist að vísu nokkrum árum eftir að
Höskuldur flutti frá Grundarkoti en í sögu Gunnars
verður hann þó tilefni til hugleiðinga:
Hættast myndi hann hafa verið kominn nóttina
sem hann fram á hábjartan dag stóð við að grafa fé
úr fönn, hettan samfrosin hárinu, svo að klippa varð
hvort tveggja af kollinum ogskilja hann eftir nauða-
sköllóttan, skyrtan einn klakahólkur sem höggva
varð af honum. Þarna stóð hann uppi alsber en þau
höfðu makað hann í sírópi og honum ekki orðið
meint af fremur en endranær. (184).
INNILUKT í 18 DÆGUR
Frásögn Bólu-Hjálmars hefur án efa hrifið Gunnar
og orðið honum staðfesting á arfgengu þreki og lífsorku
hins norræna bónda sem aldrei lætur bugast þótt kjörin
séu hörð og næsta vonlaus. En í Á botni breðans er
reynsla Höskuldar þó ekki í sjónarmiðju heldur einstök
þrekraun eiginkonu hans. Höskuldur greinir Bólu-
-Hjálmari frá því að vetur einn sem almennt var kallað-
ur harðivetur hafi kot hans farið undir fannfergi og
fjölskylda hans byrgst inni um þriggja vikna skeið. A
jólaföstu hefði hann ráðist að heiman, legið hríðfastur
og ekki komist heim fyrr en að vikum liðnum. Honum
segist svo frá:
... lagði eg upp landveg til heimferðar í lítilli
uppbirtu. Skall þá á mig enn að nýju stórhríð, svo eg
komst aðeins ódauður ofan í Siglufjörð aftur og
dvaldi í Höfn hjá hreppstjóra Kröyer nokkrar nætur
þar til á nýjársdag, að upp birti; komst eg þá heim
og ekki erindi feginn, því þá var fennt kokið og
fannst ekki, þá til var komið. Hafði þá kona mín
verið innilukt 18 dægur undir þessari óttalegu
ábreiðu með 2 börn og annað ekki af fólki. Kúnni og
kindunum hafði hún getað gefið, því undirgangur
var til kindahússins og í lækinn, en kýrin var í
baðstofu. í þessum nauðum hafði kona mín til
bragðs tekið að brúka loft, er við áttum í skemmu,
fyrir stoðir og styttur undir bæjarhúsin, þar sligast
vildi, með því að saga og kljúfa fjalirnar, og mokaði
hún 18 álna langan gang út og fram úr bæjardyrun-
um til að leita eldiviðarhlaða, er þarátti að vera, því
allan þennan tíma gat hún ekki eld upp tekið, og ekki
þorði hún að sofna, nema láta eldra barnið vaka á
meðan. En 15 tröppur voru upp úr bæjardyrunum.
Þennan áðurnefnda nýjársdag kom maður frá
MöðruvöIIum, næsta bæ, að leita kotsins og fann
ekki, gekk ofan að Vík og safnaði mönnum, svo þeir
urðu 12 saman, og þá þeir komu til, var kona mín
búin að moka sig upp úr kotinu.7>
Segir Höskuldur að þau hjón hafi harigið við búskap á
kotinu 4 ár í viðbót en þá flust þaðan því konan festi þar
„ekkert yndi og aftók þar að vera, síðan hún var inni-
lukt undir snjófarginu forðum" 8) — og furðar víst fáa.
Frásögn Bólu-Hjálmars er söguleg og hlutlæg, veru-
leikinnn skipuleggur texta hans. Hver þáttur hennar
virðist eiga sér hliðstæðu í raunverulegri atburðarás,
vísbendingin einföld og ræð. Saga Gunnars er hins veg-
ar túlkun eða umsköpun þótt hún geymi skýrslu Bólu-
Hjálmars. Gunnar er trúr staðreyndunum en leggur í
þær táknræna merkingu; hlutir, atburðir, umhverfi og
persónur mynda málfarslegt kerfi sem kjarnást í goð-'
sögulegri mynd. Hún sækir snið í veruleikann en er um
leið hafin yfir hann. Textinn sprengir af sér hinn sögu-
lega ramma, verður yfir-sögulegur, reynslusaga bónda-
konunnar að almennu dæmi.
SlGUR YFIR DAUÐANUM
í upphafi sögu virðist kaos komið yfir heiminn, nátt-
úruöflin byltast í heiftaræði, afmá og útskúfa í stjórn-
lausri grimmd, náðarvana og vægðarlaus. Öll lýsing
þeirra tengist hinu tröllslega eða djöfullega: „Kári
gamli guðaði á glugga heldur en ekki kaldranalega,
grimmdaræðinu við ekkert líkjandi nema helst drauga-
dans og tröllatraðk. Þetta hlytu að vera heimsslit"
(181). Manninum virðist búinn staður eða, öllu heldur,
mannkyninu. Við þessar aðstæður sökkva Guðný og
börn hennar í djúpið, þau grafast í breðann, lokast inni
í bústað sem líkja má við gröf eða dýflissu, í dauðaþögn
og myrkri: „Það var svo einkennilegt að ganga upprétt-
ur og vera þó grafarbúi" (191). Aðstaðan er lík og Jónas-
ar í hvalnum eða Þeseifs í völundarhúsinu: lifandi dauði
— enda er mikið um líkingamál í þá veru. Tortíming
virðist óhjákvæmileg því eldurinn hefur kulnaö, vatnið
frosið og þekjan svignar undan þunga breðans. Sögu-
miðið sveiflast og stöðugt frá hinu einstaklingsbundna
til hins kosmíska: „Magnað og illkvittnislegt ógnar-
myrkur umkringdi þau enn sem fyrr. Hver veit nema
landið allt væri komið undir jökulskán og heimurinn
búinn að vera (194). Hið litla niðurgrafna samfélag
sögunnar tekur á sig mynd mannkynsins alls.
Barátta Guðnýjar sýnist vonlaus; fyrst reynir hún að
grafa göng útað taðhlaða líktog fyrirmynd hennar í
raunveruleikanum en án árangurs, fyrst á jóladag byrj-
ar hún að grafa sig uppúr fönninni. Henni tekst á
löngum tíma, með fádæma þreki, æðruleysi og trúnað-
artrausti, að reisa „himnastiga" uppúr bæjardyrunum
og sækja ljósið af eigin rammleik. Uppi blasir við henni
„glitundur galsafenginnar veraldar", flóðbylgja af
dagsljósi, sólardagur í öllu sínu veldi. Náttúran hefur
varpað af sér tröllshaminum og tekið á sig mynd gjöf-
ullar og lífrænnar móður. Uppstigningin felur í sér
opinberun, sigur yfir dauðanum, lífgjöf.
Saga Guðnýjar er, einsog fyrr segir, annaö og meira
en sérstæð fræknisaga því hún er hlaðin táknrænum
vísunum auk þess sem baksvið formsins: niður- og upp-
stigningar er goðsögulegt. Tímasetningin tekur af öll
tvímæli um þetta. Helförin hefst þegar 12 dagar eru til
jóla en uppstigningin á sér stað á nýjársdag. Framvind-
an þannig hliðstæð hringrás árs og náttúru. Um leið og
árshringurinn rennur sitt skeið tekur annar við — í
sömu andrá. Áður fyrri stunduðu menn fórnarathafnir
eða kveiktu blótelda til að tryggja endurkomu sólar.
Barátta Guðnýjar er á sinn hátt hliðstæða þeirra, vera
hennar í skauti jarðar er eldraun, vígsla. Sagan sjálf
gefur þetta í skyn því við upphaf hennar er náttúrufár-
inu líkt við fórnarhátíð langfreðins lands (182). Frjó-
mátturinn leitar útrásar og fær loks sigur með „aðstoð"
mannsins. Þessi skýring er ekki langsótt því dulkynjað
samband af sama tagi er uppistaða verka einsog Jarðar
og Aðventu.
Guðný er líktog Benedikt i Aðventu og Þorsteinn í
Jörð lausnarhetja því hún leysir lífsmátt úr læðingi og
frelsar með því samfélag sitt úr viðjum. Hún hnígur til
jarðar og um leið sjálfrar sín, tekst á við demónsk
eyðingaröfl í heimi og sál en rís með nýju ári til nýs lífs.
Augnablik upprisunnar táknar endurborna einingu jarð-
ar, manns og himins/sólar.
Af Kosmískum Samförum
Hér er nauðsynlegt að staldra lítið eitt við og skoða
tilverumynd sögunnar í ljósi annarra verka Gunnars. í
sögulegum skáldsögum sínum, einkum Jörð, tjáir hann
oft samræmishyggju sína með myndrænni líkingu: sól-
arguðinn hefur samfarir við jarðmóðurina og tryggir
með því sigur ljóss og sumars yfir myrkri og vetri,
samsláttur þeirra trygglR látlausa endurnýjun hins
lífsvaldandi sköpunarmáttar. í Jörð má til dæmis lesa:
Erum við ekki synir Jarðar? spyr hann. Vér erum
synir Jarðar! — Kristmenn kalla sig guðs syni. Jú,
þeir um það! Trú vor kennir oss, að vér séum synir
Ásanna. Getur það faðerni og móðerni Jarðar sam-
rýmzt, faðir? Trú aldrei nokkrum manni, sem treður
Jörðina sem saur, — hversu hátt sem hann kann að
beina augum sínum, sonur. óðinn faðmaði hana og
faðmar hana enn. Hún er þunguð af náð hans.9)
í þessari skáldlegu mynd býr kosmísk heildarhugsun
sem hefur nokkurn svip af frjósemistrú. Gunnar skýrir
heiminn á mýþískan hátt með því að yfirfæra reynslu-
heim manna á tilveruna alla. Rökfærslan svipuð og
þegar sagt er að vatn renni um „æðar“ jarðar. Myndmál
höfundarins á rætur að rekja til fornra arfsagna af
norrænum toga. í dag er erfiðleikum bundið að henda
reiður á þeim en þær sýna þó að fornmenn álitu að Jörð
væri lífrænt goðmagn. Frumstæð alþýðutrú sagði hana
tilorðna úr holdi frumjötunsins Ýmis, margar sagnir
kváðu hana af jötnakyni og enn aðrar lýstu henni sem
ástmey Óðins og móður Þórs hins ramma. Séu þessar
sagnir skoðaðar í samhengi verður ljóst að Jörð á upp-
tök sín í Jötunheimum en tengist Goðheimum í gegnum
mök við karlgoðið. Það samrýmist fyllilega hugmyndum
fornmanna um tilurð og framþróun heimsins: frá kaót-
ískum óskapnaði til kosmískrar reglu. Samkvæmt sögn-
unum er heimurinn ekki fullskapaður heldur í stöðugri
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. MAR2 1985 5