Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1985, Side 13

var líklegur til herstjórnar, þegar fyrir
dyrum lá að gera uppreisn í Noregi gegn
Hákoni konungi tengdasyni sínum og
leggja undir sig allan Noreg?
Umfjöllun Fræðimanna
Flestir fræðimenn skilja tilvitnuna í
143. kapítula íslendingasögu Sturlu á þann
veg, að Snorri hafi þegið jarlsnafn á laun
með það fyrir augum að verða jarl yfir
Islandi, þegar Skúli væri kominn til ríkis
í Noregi. En svo sem kunnugt er mis-
heppnaðist uppreisn Skúla gegn Hákoni
konungi og féll Skúli við Helgisetur nálægt
Niðarósi í júní árið 1240. Hann var högg-
vinn eins og Snorri og voru andlátsorð
þessara manna svo til hin sömu: „Höggið
eigi í andlit mér, því at þat er engi siðr
við höfðingja at gera“, sagði Skúli. „Eigi
skal höggva", sagði Snorri. Með dauða
Skúla varð ekkert úr jarladómi Snorra.
Þvert á móti leiddi hann til þess að Snorri
var veginn af útsendurum Hákonar kon-
ungs heima á íslandi í kjallaranum í
Reykolti ári síðar.
Fræðimenn eins og Sigurður Nordal, Jón
Jóhannesson, Bjarni Aðalbjarnarson o.fl.
telja einsýnt, að Snorri hafi átt að verða
jarl Skúla á íslandi. Guðbrandur Vigfússon
benti hins vegar fyrstur fræðimanna á að
folgsnarjarl þýddi jarl af Folgsn í Noregi.
Gunnar Benediktsson, sem mikið hefur
fjallað um Sturlungu, styður þessa kenn-
ingu margvíslegum rökum í riti sínu Snorri
skáld í Reykholti. En ítarlegast hefur
norðmaðurinn Nils Hallan fjallað um þetta
efni í ritgerð, sem hann nefnir Snorri
folgsnarjarl og birtist í Árbok for Trondel-
dag nr. 1, 1967. Grein Hallans birtist í
íslenskri þýðingu Björns Teitssonar í
Skírni 1972. í grein sinni fjallar Hallan
m.a. ítarlega um orðið fólgsnarjarl og
bendir á að skýring Guðbrands Vigfússon-
ar standi best að vígi. Það er hins vegar
athyglisvert að Hallan virðist ekki vera
kunnugur skrifum Gunnars Benediktsson-
ar um efnið. Að dómi Hallans er fráleitt
að gera ráð fyrir að fólgsn hafi verið lif-
andi orð með ljósri merkingu á dögum
Sturlunga. Hér sé um fornt orð að ræða,
sem ekki finnist í íslenskum miðaldatext-
um. Folgsn hafi á hinn bóginn verið algengt
orð við Noregsstrendur á öndverðri vík-
ingaöld. Hallan kemur víða við í grein sinni
en megintilgangur hans er að sýna fram
á að Skúli hafi sóst eftir stuðningi íslend-
inga með Snorra í broddi fylkingar í upp-
reisninni gegn Hákoni og á móti hafi komið
loforð um jarladæmi með staðfestu í Nor-
egi, sem Snorri veitti viðtöku fyrir hönd
landa sinna. Hallan vekur m.a. athygli ó
óvenjulegri hugmynd í þessu sambandi,
sem kemur fram í lok Hreiðars þáttar
heimska. Þar segir frá því þegar konungur
býður íslendingnum Hreiðari hólma einn
fyrir Noregi til eignar. Telur Hallan að
hér sé átt við eynna Folksn. Hreiðar þiggur
gjöfina og segir: „Þar skal ég samtengja
með Noreg og ísland. „Eftir að Hreiðar
hefur látið þessi orð falla, fær konungur
bakþanka og hættir við að gefa Hreiðari
eyjuna, telur að gjöfin geti orðið að bit-
beini þeirra, sem vildu kaupa eyjuna af
Hreiðari. Með þessum ábendingum vill
Hallan vekja athygli á því, að hugmyndin
um herstöð eins ríkis fyrir ströndum ann-
ars ríkis hefur verið til á tímum Snorra.
Sjálfur vekur Snorri manna skeleggast
athygli á slíkri hugmynd í Ólafs sögu helga
með frægri ræðu Einars Þveræings, þar
sem varað er við því að gefa konungi eyju
fyrir Islandsströndum, þar sem sköpuð
væri aðstaða fyrir her manns. Snorri hefur
því getað manna best gert sér grein fyrir
því, hvaða möguleikar væru í því fólgnir
fyrir hann og Islendinga yfirleitt, ef þeir
eignuðust eyju fyrir Noregsströndum, hvað
þá eyju á borð við Folksn í tengslum við
jarlstign. Hér er því við að bæta til um-
hugsunar í þessu sambandi, að það segir
frá því í 35. kapítula íslendinga sögu, að
vísu með mjög óljósum hætti, að þegar Páll
Sæmundarson í Odda kom út til Noregs
1216 hafi Björgynjarmenn gert spott að
honum mikið „og sögðu, að hann myndi
ætla að verða konungur eða jarl yfir Nor-
egi“. Var jafnvel talið rétt að koma í veg
fyrir að Páll efldi ófriðarflokk. Það fékkst
ekki upplýst, hvort aðgerðir í þá veru eða
hreint slys leiddi til þess, að Páll drukknaði
fyrir Noregsströndum, er hann sigldi sjö
byrðingum til fundar við Inga konung
Bárðarson. Þessi atburður hafði afdrifarík-
ar afleiðingar í för með sér og áður en
yfir lauk, lá við að Noregshöfðingjar gerðu
út herskipaleiðangur til íslands, vegna
þess hve Sæmundur faðir Páls hefndi sonar
síns grimmilega á norskum kaupmönnum
á íslandi. Sæmundur var uppeldisbróðir
Snorra, en Snorri var sem kunnugt er
tekinn í fóstur af Jóni Loftssyni í Odda,
föður Sæmundar, sem rak ættir sínar til
Noregskonunga.
Landafræðin í Þágu
Sagnfræðinnar
Þegar heimildirnar eru hverfandi litlar
í mikilvægu sagnfræðilegu spursmáli, get-
ur þurft að tjalda öllu til, sem varpað getur
ljósi á viðfangsefnið. Þegar þannig er í
pottinn búið getur landafræðin og jafnvel
innsæið, þótt það sé reyndar sjaldnast
tekið gilt, komið að gagni.
Það vekur nokkra athygli, að svo virðist
sem enginn þeirra fræðimanna, sem um
fólgsnarjarlsgátuna hafa fjallað, hafi
komið til títtnefndrar eyju Folksn. Það var
því ekki án eftirvæntingar, að stigið var
fram úr rekkju að morgni miðvikudagsins
6. september það herrans ár 1978 á Hótel
Ambassadeur í Þrándheimi. Fjórði dagur
fyrrnefndrar Noregsferðar á slóðir Sturl-
ungu og Heimskringlu var runninn upp.
Við hugðumst heimsækja eyjuna Folksn
fyrir mynni Þrándheimsfjarðar, auk þess
sem fyrirhugað var að kanna nágrenni
eyjarinnar, Eyrarland, höfuðbólið Austur-
átt og ættarsetur Skúla hertoga á Rein.
Þar stofnaði Skúli klaustur árið 1226, um
líkt leyti og Snorri vinur hans studdi
klaustursstofnun í Viðey. Sólin var nýkom-
in upp og sveipaði bæinn, sem á miðöldum
var nefndur Niðarós, dulúðugu mistri. Frá
hótelglugga mínum mátti sjá, hvernig áin
Nið hlykkjaðist eins og ormur gegnum
miðjan bæinn og fyrr en varði var hugur-
inn horfinn á vit miðalda. Hér í þesssum
stað sat Snorri Sturluson síðasta veturinn
í útlegðinni, sem Sturla Sighvatsson hrakti
Þegar við komum til Garda reyndist vera
um klukkustundar bið, áður en blásið yrði
til brottferðar út til Folksnar. Við ákváðum
því að nota tímann til að skoða okkur um
í nágrenninu, hinu forna Eyrarlandi.
Herstöðvarhugmyndin
í Framkvæmd
Hér um slóðir blasti mikið sléttlendi við
augum, hvert sem litið var. Minnti lands-
lagið meir á Danmörku heldur en Noreg.
Oddvar vakti máls á því, að á svona svæð-
um hafa ræktunarskilyrði verið miklu
Höfnin á Folksn er þannigfrá náttúrunnar
hendi, að þar mátti ieynast með heilan skipa-
flota. Af þessum fylgsniseiginleika hafnarinn-
ar var nafn eyjunnar dregið, Folksn.
landshlutanum var svo há landskuld ein-
ungis goldin af um tylft jarða. Bent skal
á að Hlaðir (ættarsetur Hlaðajarla, innsk.)
voru einnig metnar á 8 spannir. Þegar fyrir
daga Sverris konungs höfðu ármenn kon-
ungs (lendir menn, Snorri var lendur
maður, innsk.)aðsetur á eyjunni, og það
fyrirkomulag var ef til vill mjög fornt.
Ljóst er, aö Hákon konungur Hákonarson
hafði áhuga á eynni. Hann lét reisa þar
kirkju, sem var vígð 1236. Folksn liggur
þannig við að konungur gat neyðst til að
bíða þar í hvert sinn, sem hann hafði verið
í Niðarósi og þurfti að komast sjóleiðina
suður á bóginn. — Víst er að Hákon kon-
ungur setti sýslumann á eyjuna og það
fyrsta sem Skúli hertogi gerði, eftir að
hann hafði tekið sér konungsnafn haustið
Greinarhöfundur í miðaldakirkjunni, sem Hákon konungur lét reisa
af steini árið 1236 rið konungsgarðinn á Folksn.
hann í 1237. Hér var Snorri með hertogan-
um, eins og segir í sögunni, ásamt Órækju
syni sínum og Þorleifi Þórðarsyni. Hér
hafði hertoginn þá félaga í boði sínu, áður
en þeir létu í haf út til Islands og var það
sögn Arnfinns Þjófssonar, stallara og nán-
asta samverkamanns Skúla, að hertoginn
hefði gefið Snorra jarlsnafn. Snorri dvaldi
einnig í Niðarósi í fyrri Noregsför sinni.
Gera má því ráð fyrir að hann hafi verið
vel kunnugur i bænum, sem hefur komið
honum vel við sagnaritunina.
Við hófum ferðalag okkar á því að aka
volvónum, sem við höfðum til ráðstöfunar
um borð í ferju, sem flutti okkur frá Niðar-
ósi yfir Þrándheimsfjörðinn. Landfestar
voru leystar kl. 8.00 og tók siglingin þrjá
stundarfjórðunga. Við horfðum á Niðarós
hverfa úr augsýn okkar í upphafningu
andans og ræddum um það okkar á milli,
að þannig myndi Snorri hafa séð bæinn
hverfa úr augsýn vorið 1239, þegar hann
lét í haf á skipi því, er vinur hans Guðleik-
ur (Guðrekur) á Skartastöðum hafði gefið
honum, og sigldi út til íslands í banni
Hákonar konungs. Ferjan okkar sigldi
framhjá Niðarhólma, sem einnig nefnist
Munkhólmur. Það var hér undir þessum
hólma, sem Snorri bjó skip sitt til Islands-
siglingar, þegar honum bárust bréf Hákon-
ar konungs, sem bönnuðu honum að sigla,
fyrr en ráð væri fyrir gert með hvaða
erindum hann færi út til íslands. Þá mæiti
Snorri hin fleygu orð sín: „Út vil ek“.
Þrándheimsfjörður skartaði sínu fegursta
þennan morgun. Stundarfjórðungi fyrir kl.
níu höfðum við aftur fast land undir fótum,
settumst upp í volvóinn og ókum af stað
upp í blómlegar sveitir Fosnahéraðsins.
Það voru ekki bara við Sigurður Sverrir,
sem vorum fullir eftirvæntingar og nánast
sannfærðir um, að landafræðin ætti eftir
að varpa nýju ljósi á sagnfræðilegt spurs-
mál, heldur deildi Norðmaðurinn Oddvar
Foss, þeirri eftirvæntingu með okkur.
Hingað hafði hann aldrei komið áður. Því
var þetta mikið ævintýri fyrir hann, sem
hafði um árabil kennt norska miðaldasögu
í Björgvin. Við tókum stefnuna á næsta
ferjustað, sem nefndist Gardar og kom
norska vegahandbókin nú í góðar þarfir.
betri heldur en inn til landsins, og þvi
væri augljóst að þetta svæði hefur gefið
af sér mikinn auð til forna. En þetta land-
svæði bjó einnig yfir öðrum möguleikum.
Við höfðum veitt því athygli um stund, að
yfir höfðum okkar sveimuðu herskáar
orrustuflugvélar í stórum fylkingum. Það
var engu líkara en að heil móttökusveit léki
lystir sínar í háloftunum þessari sendi-
nefnd ofan af íslandi til heiðurs. Hér
skyldi þó ekki vera herstöð í nágrenninu,
spurðum við leiðsögumann okkar? Svarið
reyndist vera að ein af þremur stærstu
herstöðvum Nato í Noregi var hér í næsta
nágrenni. Það kemur upp úr dúrnum, að
Þjóðverjar höfðu kunnað vel að meta hern-
aðarlegt mikilvægi svæðisins í heimsstyrj-
öldinni síðari, sem leiddi til þess að þeir
byggðu hér herflugvöll. Að styrjöldinni
lokinni var hér komið upp einni af þremur
aðalbækistöðvum Nato í Noregi og flugvöll-
ur Þjóðverjanna þar eingöngu notaður til
hernaðarþarfa. Hafi svæðið hér á Eyrar-
landi verið hernaðarlega mikilvægt til
forna, eins og ráða má af heimildum, þá
virðist hernaðarlegt mikilvægi þess síst
hafa minnkað á okkar dögum.
Folksn — Storfosna
Það voru andaktugir ferðalangar, sem
óku rauðbrúnum volvó frá borði ferjunnar
upp til Folksnareyju, sem var böðuð fegurð,
þennan sólskinsdag í september. Ekki leið
á löngu þar til eftirvænting okkar snerist
upp í undrun. Hér var búsældarlegt um
að litast. Og ekki þurftum við að aka lengi
á vegum eyjarinnar til að koma auga á
hina frábæru höfn, frá náttúrunnar hendi,
sem þarna var. Samkvæmt þeim upplýsing-
um, sem okkur voru tiltækar um eyjuna
var hún um 8 ferkílómetrar að flatarmáli.
Við tókum stefnu á bóndabýli við höfnina,
þar sem okkur þótti líklegt að konungs-
garðurinn hefði verið til forna. „Folksn var
konungseign á miðöldum", skrifar Nils
Hallan í grein sinni um Snorra folgsnar-
jarl, og bætir við: „Þar var aðeins ein jörð,
heil og óskipt með þeim stærstu í Þrænda-
lögum. Landskuldin staðnæmdist eftir
svartadauða við átta spannir og í öllum
1239, var að senda sína menn út á Folksn
þeirra erinda að drepa menn konungs. Það
tókst. I Hákonarsögu segir Sturla Þórðar-
son svo rækilega frá þeim atburði, að hann
hlýtur að hafa stuðst við frásögn sjónar-
votts":
„Þann dag, er hertoginn lét gefa sér
konungsnafn, sendi hann bréfsveina sína
og skútu út að þeim ívari. Var þar fyrir
Gautur Varbelgur og Sigurður saltsáð.
Þeir komu á óvart til Folksnar og felldu
þegar Gunnar inni í stofunni. Þar féllu og
fleiri menn. ívar korni var úti í lofti og
komst út um glugga einn í skyrtu og lín-
brókum og ætlaði í kirkju, og var hún læst.
Stigi stóð við kirkjuna og hljóp hann í
stigann og svo upp á kirkjuna og var þar
um nóttina. En þeir hlupu umhverfis og
gættu um morguninn, er dagað var. Var
Ivar þá drjúgum dauður af kulda og bað
sér griða og fékk eigi. Síðan gekk maður
upp stigann að honum og lagði hann með
spjóti. Hrapaði hann þá dauður ofan, en
blóð hans og innyfli lágu eftir á kirkjunni.
Þetta var hið þriðja sumar, síðan er Hákon
konungur hafði látið vígja kirkjuna." (Há-
konar saga 171. kap. Útg. GJ)
kóngsgarðurinn Og
Steinkirkjan
Við ókum nú í hlað hjá bóndabýlinu, þar
sem við töldum, að konungsgarðurinn hefði
verið forðum og reyndumst sannspáir í því
efni. Heimamenn voru að dytta að húsum
sínum, þegar okkur bar að garði. Nýir
eigendur höfðu nýlega tekið við eignunum
og voru að keppast við að gera húsin upp
eftir margra ára niðurníðslu. Við buðum
góðan dag og gerðum grein fyrir ferðum
okkar. Þegar ljóst var að við vorum komnir
alla leið frá íslandi til þess að heimsækja
þennan stað fengum við að hafa alla okkar
hentisemi, en áður en við skoðuðum okkur
um var okkur boðið að heilsa upp á vinnu-
konu á bænum, sem okkur til mikillar
undrunar reyndist vera íslensk. Okkur
fannst hér vera nánast um táknræna til-
viljun að ræða.
Okkur var sagt að bæjarhúsin væru frá
því um 1700, en þar sem allt var á rúi og
stúi þótti ekk\ árennilegt að bjóða okkur
í stofu, hins vegar bentu húsráðendur
okkur á að á baklóðinni væru fornar kirkj-
urústir og það væri ekki svo grafið í kring-
um þær að ekki væri komið niður á manna-
bein. Við létum ekki segja okkur það tvi-
svar að fara og skoða kirkjurústirnar, það
var aldrei að vita nema hér væri enn að
finna rústir steinkirkju þeirrar, sem Há-
kon konungur lét reisa hér á Folksn árið
1236. Margt benti til að svo myndi vera.
Kirkjugólfið var um það bil einum metra
neðar en yfirborð umhverfisins, sem var
vísbending um mjög háan aldur byggingar-
innar. Oddvar Foss var sannfærður um að
rústirnar væru af kirkju Hákons. síðar
kom í ljós að höfundur rits um norsk stór-
býli (Norske Storgárder, útg. 1950) var
sama sinnis. Oddvar Foss varð nú í sann-
leika sagt mjög undrandi á því sem hér
bar fyrir augu. „Ég er jú sagnfræðingur
að mennt," sagði hann, „og tel mig hafa
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 16. NÖVEMBER 1985 13