Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1986, Blaðsíða 6

Stórólfshvoll íHvolhreppi
Teikningeftir Jón Kristinsson í Lambey.
....Á&fczzz.
LITAST UM
í HV OLHREPPI
Ferðamaður ekur á örskammri stundu í gegn-
um grösugan Hvolhreppinn, enda er þjóðveg-
urinn um hann ekki nema um átta kílómetr-
ar, sama hvort ekið er áfram austur eða farið
inn í Fljótshlíð, en nú skulum við skyggnast
EFTIR
PÁLMA EYJÓLFSSON
aðeins betur um og skoða þessa yfirlætis-
lausu sveit svolítið betur.
Við komum að vestan og byrjum ferð
okkar um Hvolhreppinn við brúna á
Eystri-Rangá. Hún er traustleg og var
byggð árið 1969, en gamla brúin, sem er
spölkorn ofar var byggö 1914 undir yfirum-
sjón Geirs G. Zoéga, sem síðar var vega-
málastjóri. Eystri-Rangá er að mestu
bergvatnsá. Hún á upptök sín í Rangár-
botnum, en jökulkvísl fellur í hana úr
Tindfjallajökli. í Eystri-Rangá falla og
Fiská og Teitsvötn. I mörg ár hefur verið
reynt að rækta ána upp, en á árum áður
var í henni góð veiði.
Hér á árbakkanum er Djúpidalur, sem
var hjáleiga frá Stórólfshvoli, sem Sigur-
steinn Þorsteinsson, skósmiður, byggði upp
árið 1924, þá hafði jörðin verið í eyði í
aldarfjórðung. Oft mátti á árum áður sjá
hér gamla skósmiðinn renna fyrir vatna-
fiskinn, en hann var snjall veiðimaður.
Litla skóbúðin hans var hér rétt við bakk-
ann.
Hús Sláturfélags Suðurlands eru hér og
á árbakkanum, mikil um sig, en forn. Sex
áratugir eru síðan að byrjað var að slátra
hér, en nú eru ný hús í takt við tímann
tekin viö hlutverki þeirra, austur á Hvols-
velli.
MikilJökla-Og
Fjallafegurð
Rétt austan við Rangárbrúna er ofurlítið
hæðardrag. Úr því að við ráðum veðrinu í
dag höfum við fjallabjart og fagurt veður.
Og nú skulum við litast um: Svo langt sem
augað eygir til austurs er gróðurlendi og
héðan er víðsýni til ailra átta. Fjöllin
norðan við bygginga í uppsveitum Árnes-
sýslu raða sér upp. Hekla gamla er hér í
hánorðri sakleysisleg og tigin í sólskininu.
Stundum leggur enn ljósan reyk upp frá
hátoppi hennar. Austan við Heklu koma
Vatnafjöllin, þá Þríhyrningur og Vatns-
dalsfjall, sem við í Hvolhreppnum nefnum
venjulega Árgilsstaðafjall, norðar og aust-
ar er Tindfjallajökull. Síbreytilegur en
alltaf fagur og minnir á myndir frá svissn-
esku ölpunum. Svolítið austar sjáum við
hjarnbungur Mýrdalsjökuls, og prýði
Rangárþings, Eyjafjallajökull skartar
þarna með sinn „silfurbláa tind“. En áður
en við höldum austur á bóginn, skulum við
skreppa niður veginn til hægri, sem liggur
svo til á bökkum Eystri-Rangár og nefnist
Móeiðarhvolsvegur. Móeiðarhvoll er tví-
býlisjörð, þar hefur alla tíð verið vel búið.
Þar bjó Skúli Thorarensen læknir.
Hann var sonur Vigfúsar sýslumanns
Þórarinssonar á Hlíðarenda og var þing-
maður Rangæinga um skeið. Hann var
búhöldur góður og höfðinglegur svo af
bar, hraustur og drengilegur. Niðjar hans
hafa sett svip á byggðir og mannlíf á
Suðurlandi. Með síðari konu sinni, Ragn-
heiði, dóttur Þorsteins Helgasonar prests
í Reykholti, átti Skúli Þorstein bónda á
Móeiðarhvoli, Sigfús bónda að Hróarsholti
í Flóa, Grím í Kirkjubæ, föður Egils kaup-
félagsstjóra í Sigtúni og þeirra systkina,
Hannes fyrsta forstjóra Sláturfélags Suð-
urlands, Sigríði sem átti Jón Árnason,
hreppstjóra í Vestri-Garðsauka, Kristínu,
sem átti Braga lækni Pétursson í
Kirkjubæ, Steinunni sem átti séra Magnús
Helgason frá Birtingaholti, skólastjóra
Kennaraskólans. Ragnheiði sem átti Matt-
hías kaupmann í Holti við Skólavörðustíg
í Reykjavík og Móeiði, sem átti Ágúst
bónda í Birtingaholti.
Þar Sem Klemens sáði
Rétt ofan við Móeiðarhvol eru tvö forn
vöð á Rangá, Bátsvað og Bergvað. Hér á
þessum slóðum eru nokkrir sumarbústaðir
meðal annarra, Norðurhjáleigan hans
Þorsteins Thorarensen, Rangárbakki sem
Guðjón Ó. byggði, en er nú veiðihús og
Langanesið hans Hrafnkels Helgasonar
yfirlæknis frá Stórólfshvoli.
Stórólfsvallabúið er hér austar á miðri
sléttunni, verksmiðjan hefur starfað frá
1960. Samband ísl. samvinnufélaga hóf
þennan rekstur 1960, tíu árum síðar keypti
Landnám ríkisins fyrirtækið. Land fékk
verksmiðjan úr höfuðbólinu, Stórólfshvoli.
Verksmiðjan jók jafnt og þétt framleiðslu
sína þar til nú í ár, en reynsla er fyrir
því, að hið íslenska fóður er hollt og gott.
Klemens á Sámsstöðum byrjaði fram-
leiðslu grasmjöls i smáum stíl áður en
verksmiðjan á Hvolsvelli reis af grunni.
Austan við verksmiöjuna er frítt býli, Út-
garðar, en norðan vegar eru önnur tvö
nýleg býli, Sólheimar og Kornvellir, þar
sem hann Klemens Kristjánsson sáöi á
hverju vori og beið barnsglaður eftir upp-
skerunni, þar sem allt þetta græna gras
vex hér í Vellinum var áður smáþýfi og
lyngmóar, land gott til ræktunar.
Frá Djúpadal austur að Hvolsvallar-
kauptúni eru fimm kílómetrar. Sunnan
þjóðvegar eru tvær ábýlisjarðir, Vestri-
Garðsauki með víðáttumikil tún, þá jörð
átti lengi Oddakirkja og Miðkriki, þá jörð
átti Stórólfshvolskirkja. Nú hafa hesta-
menn a Hvolsvelli eignast jörðina og
standa þar gæðingar við marga stalla á
hverjum vetri og nokkrir íbúar Hvolsvall-
arkauptúns eiga kartöflugarða í landi jarð-
arinnar.
Norðan við Miðkrika er eyðijörðin
Eystri-Garðsauki, sem lengi var stór stað-
ur með póstafgreiðslu, þar var lítil sveita-
verslun og Sparisjóður Rangárvallasýslu.
Sæmundur Oddsson, sem hér bjó í 40 ár
var fyrsti Rangæingurinn til að kaupa bíl
og láta skrásetja hann í Rangárvallasýslu,
það gerðist á vordögum 1919. Þetta var
Ford blæjubíll til mannflutninga og hlaut
skrásetningarnúmerið RA-1. Áætlunar-
bíllinn frá Garðsauka var þetta frá 4*/2 til
6 tíma á leiðinni til Reykjavíkur. Oft festu
menn bíla sína í Strandarsíki, sem þá var
óbrúað. Hestum var einatt beitt fyrir bíl-
ana til að draga þá upp úr festunum, en
Strandarsíki var brúað árið 1928.
Eystri-Garðsauki hefur fyrir löngu verið