Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1986, Blaðsíða 4

1
i
Svo þröngt var um skólapilta í Bessastaðaskóla á fyrri árum hans, að þeir sváfu stundum þrír í sama fletinu, þöktu marhálmi
og að sögn Hookers grasafræðings var sumstaðarþykk skán af skít og ólyktin hatrammleg.
yoru íslend-
ingar sóðar?
Islendingar virðast ekki hafa haft á sér mikið þrifn-
aðarorð fyrr á öldum og ætti það sízt af öllu að
vera undrunarefni. Þjóð sem býr í torfkofum lætur
ýmislegt mæta afgangi, sem nú þykir bæði sjálfsagt
og nauðsynlegt. Það að tóra einhvem veginn
Samantekt sem byggir á
lýsingum á ástandinu í
Bessastaðaskóla, því sem
tveir ferðamenn sáu og
skrifuðu um, grein Árna
Óla um mykjuhaugsmál-
ið í Reykjavík og í síðari
hluta greinarinnar í
næsta blaði verður birtur
hluti af ádrepu Kjarvals
um sóðaskapinn í
Reykjavík og úr ritgerð
Halldórs Laxness um
óþrifnað landsmanna og
skort á siðmenningu.
GÍSLISIGURÐSSON
tók saman
var nógu harðsnúið, hefur komið mn
þeirri afstöðu hjá landsmönnum, að þrifnað-
ur væri hégómi. í lífsbaráttu þeirrar tíðar
varð allur hégómi að þoka fjrrir því sem
máli skipti: Að hafa í sig og á. Á þjóðveldis-
öld höfðu menn fyrir sið að bera fram
mundlaugar, en sá siður að þvo sér um
hendur eftir máltíð virðist hafa lagzt af. í
lýsingum erlendra ferðamanna er bæði talað
um vonda lykt í húsum og þann ávana
landsmanna, að vera sífellt að aka sér og
klóra sér. Hafi veruleg brögð verið að þessu,
sem ugglaust má ímynda sér, getur hin
Iandlæga óværa hafa átt hlut að máli, en
það segir sig sjálft, að jafnvel það átak að
útrýma lús hefur ekki verið auðvelt í húsa-
kynnum án vatnsveitu og svo þröngum, að
yfirleitt sváfu fleiri en einn í rúmi. Menn
virðast hafa tekið óværunni með heimspeki-
legri ró og reynt að sjá það jákvæða við
þá ásókn, samanber máltækið, að enginn
lifir lúsalaus til lengdar.
Þær lýsingar sem til eru á óþrifnaði ís-
lendinga eru ekki alltaf vel marktækar, þær
eru stundum skrifaðar í augljóslega niðrandi
tilgangi, en stundum vafalaust af hreinni
hneykslun. Þegar haft er í huga, að lýsing-
amar eiga oftast við nafnfræga staði svo
sem Skálholt, Bessastaði og útlit höfuðstað-
arins má ímynda sér hvemig ástandið hefur
verið innanstokks í kotum, hjáleigum og
þurrabúðum, þar sem fátæktin var átakan-
legust.
Hvað getum við ályktað þegar lýsingar
á vítaverðum sóðaskap beinast að einu
menntastofnun landsins? Má ekki ætla, að
ástandið hafi verið allhrikalegt hjá almenn-
ingi þegar svo var umhorfs í Bessastaða-
skóla, að útlendingar sáu ástæðu til þess
að lýsa hneykslan sinni? Skólinn hafði flutzt
til Bessastaða árið 1805 eftir að skólalaust
hafði verið um fímm ára skeið. Bessastaða-
stofa var þá 50 ára gömul og eitt af örfáum
húsum í landinu, sern hægt var að kalla
því nafni. Á móti torfkofunum, sem lands-
menn bjuggu þá í, var Bessastaðastofa í
rauninni höll. Það varð gæfa skólans og um
leið íslenzkrar endurreisnar og sjálfstæðis-
baráttu, að frábærir lærdómsmenn réðust í
kennarastöður. Fór mikið orð af lærdómi
þeirra og ekki voru lærisveinamir heldur
af lakara taginu; menn eins og Baldvin
Einarsson, Jónas Hallgrímsson, Konráð
Gíslason og Benedikt Gröndal. Þar var og
Jón ritstjóri Guðmundsson, Jón Sigurðsson
lærði þar grísku og Grímur Thomsen fædd-
istþarogólstupp.
Þrengsli Og Hatrammleg
Ólykt
í síðustu bók uppsláttarritsins Landið
þitt, sem bókaútgáfan Öm og Örlygur hefur
gefíð út af miklum myndarskap, er fróðlegur
kafli um Bessastaði eftir Einar Laxness.
Þar segir svo um skólann:
„í því margmenni, sem var á Bessastöðum
í tíð skólans, vora húsakynni í þrengsta
lagi og aðbúnaður skólapilta, ekki síður en
kennara, bágborinn í meira lagi, a. m. k. í
nútímaskilningi. Til viðbótar 30—40 nem-
endum vora oft um 20 manns í heimili hjá
skólaráðsmanni og 5—10 manns hjá þeim
kennuram, sem bjuggu á staðnum. Þannig
vora um 60—70 manns, sem áttu heima á
Bessastöðum í tíð skólans. Þegar bætt er
við kennuram þeim, er bjuggu á nærliggj-
andi bæjum og heimilisfólki þeirra, munu
allt að 80—100 manns hafa með einhveijum
hætti verið tengdir Bessastaðaskóla.
Fyrsti hálfí annar áratugur skólans, árin
1805—20, var sérstaklega erfíður á ýmsa
lund. Kom þar til, að verðlag fór mjög
hækkandi á áram Napóleonsstyijaldanna í
Evrópu og oft vora harðindi mikil í landinu
á þeim áram, svo að stundum lá við hungurs-
neyð. Það era því ófagrar lýsingar, sem
gefnar hafa verið af skólanum hjá samtíma-
mönnum, sem þangað komu. Ein þeirra er
gefín af Englendingnum Hooker, grasa-
fræðingi, sem var fylgdarmaður Jörandar
hun ]adagakonungs sumarið 1809, en þeir
munu þá báðir hafa heinmsótt staðinn.
Hooker segir svo frá:
„Sjálf byggingin er úr steini og nokkum
veginn viðunanleg vegna þess að fyrir
skömmu var gert allmikið við hana, en
óhreinindin í henni gætu varla verið meiri
í verstu þurfamannahælum hérlendis (Hook-
er á vafalaust við slík hæli í Bretiandi, þegar
hann segir þetta. G.S.). Á stiganum, sem
lá upp á svefnloftið, var þykk skán af skít,
en í loftinu var sóðaskapurinn jafnvel ennþá
verri. Rúmstæðin vora aðeins upphækkaðar
trégrindur eða kassar, fylltir með marhálmi,
sem tíndur hafði verið í fjöranum þar í kring
og var ekkert í rúmunum nema hann og tvö
afar grófgerð ullarbrekán. í hveiju rúmi
sváfu 3 piltar, svo að ekki vora nema 8 rúm
handa 24 sveinum. Þessi ódæma þrengsli
og hatrammleg ólykt, sem naumast var
bærileg, neyddi okkur til að halda sem fyrst
til bókaherbergisins, lítils óhreins herbergis,
þar sem töluvert af bókum lá út um allt, í
megnustu óreiðu. Vora flestar þeirra á latínu
eða grísku, en að efni til var meginið af
þeim um guðfræði. Engu að síður era
dugandi kennarar við skólann, þar sem era
þeir tveir Jónssynir.
Jörandur tekur jafnvel enn dýpra í árinni.
Stefndi hann á það að gera endurbætur á
skólanum, þótt ekki yrði af, er hann var
hrakinn úr valdasessj eftir skamman tíma.
Hinsvegar var farið að sýna skólanum
nokkra meiri sóma uppúr 1820, bæta húsa-
kynni pilta og hert á eftirliti um þrifnað og
umgengni, m.a. bannað að fleiri piltar en
tveir svæfu í sama rúmi."
Lýkur þar tilvitnun í ritgerð Einars Lax-
ness, en ástæða er til að staldra ögn við
og íhuga nánar, það sem fram hefur komið.
Hversvegna Þögðu Þeir
UmÓþrifnaðinn?
Geram ráð fyrir, að grasafræðingurinn
Hooker og Jörandur hafí ýkt eitthvað það
sem mætti augum þeirra og þefskyni í
Bessastaðaskóla. Það getur hafa verið nógu
slæmt fyrir því; viðmiðun þeirra hefur
naumast verið sú, sem nú þætti góð og gild.
Það hefur einnig komið fram, að ástandið
hafði eitthvað verið bætt um og eftir 1820,
þegar þeir sem síðar urðu Fjölnismenn gerðu
garðinn frægan.
Þeir Bessastaðamenn vora þrifnir í með-
ferð móðurmálsins og fyndnir að auki,
samanber hugtakið Bessastaðafyndni. Á
myndum era þeir Sveinbjöm Egilsson, Bjöm
teikningu J. Ross Browne: Mikið fjör
hjá hundum og bömum og nóg af trosi
í rjáfrinu.