Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1986, Blaðsíða 13

Vélbátará Stokkseyrarhöfn um 1920.
lýsing sannleikanum samkvæmt. Einar þessi
bjó ler.gi í þurrabúð sem kölluð var Aftan-
kvöld (þar bjó engin kerling, eins og segir í
greininni, nema átt sé við konu Einars). Aður
en Einar tók sér bólfestu í þorpinu var hann
bóndi á Grjótlæk. Hann var sagður dugnaðar-
maður og stundaði algeng störf til sjós og
lands. Líklega hefur honum þótt sopinn góð-
ur, sbr. uppnefnið, en engar sögur fara af
því að hann hafí drukkið sér til vansa. Um
Einar og þurrabúð hans á Stokkseyri farast
dr. Guðna Jónssyni svo orð í bók sinni Ból-
staðir og búendur í Stokkseyrarhreppi, bls.
378:
„Aftanköld var upphaflega skemma, er Jón
Adólfsson í Grímsfjósum byggði aftan við
bæinn á Stokkseyri á árunum 1860—65, þá
er hann fór að verzla, sem stóð þó skamma
hríð. Nafnið var dregið af staðsetningu
skemmunnar og því að húsið þótti kalt. Það
kemur fyrst fyrir við húsvitjun árið 1884,
og bjó þar þá og lengi síðan Einar Ólafsson,
áður bóndi á Grjótlæk. Árið 1900 skírði hann
bæ sinn upp og kallaði Varmadal."
Kem ég þá að þeim þætti greinarinnar,
sem fjallar um afa minn og ömmu. Finnst
mér sumt í honum afar ósmekklegt og að
ýmsu leyti er svo rangt með staðreyndir farið
að ég get ekki orða bundist og hlýt að leið-
rétta helstu missagnirnar um þau.
Amma mín, Anna Diðriksdóttir, er í grein-
inni titluð fræg húsmóðir á Tóftum. Má það
til sanns vegar færa (að frægðinni undanskil-
inni. Ég skil ekki hvers vegna höf. sæmir
hana þeirri nafngift), þótt ekki sé það alls
kostar rétt. Þau Anna og Helgi Pálsson
bjuggu á Tóftum í Stokkseyrarhreppi á árun-
um 1880—90. Var Helgi þar upp alinn og
byijaði þar búskap með Onnu, en ábúandi
og raunveruleg húsfreyja þar var fóstra hans,
Guðrún Eiríksdóttir, sem búið hafði þar lengi
ásamt manni sínum, Hafliða Guðnasyni, en
hann lést 1873 og bjó Guðrún áfram á Tóftum
til dauðadags 1890. Það ár fluttust þau
Anna og Helgi að Vestra-Stokkseyrarseli og
bjuggu þar til ársins 1896, en þá fluttust
þau til Stokkseyrar. Byggði Helgi sér bæ í
ofanverðu þorpinu og nefndi Helgastaði. Þar
bjuggu þau í nær fjörutíu ár og voru jafnan
við hann kennd, eins og áður er sagt.
í greininni segir að Anna Diðriksdóttir
hafi á efri árum ort vísur til Tryggva Gunn-
arssonar í tilefni af vígslu Ölfusárbrúarinnar
1891. Þetta er rangt. Vísur þær, sem greinar-
höfundur mun eiga við, orti móðir Onnu,
Sigríður Egilsdóttir, kona Diðriks Jónssonar.
Var hún allvel hagmælt og þau hjón bæði.
Er þáttur um hana og menn hennar í íslensk-
um sagnaþáttum Guðna Jónssonar, VI. hefti.
Eru þar birtar nokkrar vísur hennar og
kvæði, þar á meðal fyrmefndar brúarvígslu-
vísur. Vísur Sigríðar getur greinarhöfundur
kynnt sér í áðurnefndu hefti, ef hann kærir
sig um. Kannski eru þær ekki merkilegur
skáldskapur, en samt hafa þær og margar
aðrar vísur hennar geymst í minni manna
fram á þennan dag. „Þær sýna viðleitni fá-
tæks almúgafólks til að iðka orðsins list, þótt
af veikum mætti væri,“ eins og dr. Guðni
Jónsson kemst að orði um þær í sagnaþætti
sínum.
Sigríður gamla Egilsdóttir hefur áreiðan-
lega ekki ætlast til neinna skáldalauna fyrir
vísur sínar, hvorki af Tryggva Gunnarssyni
né öðrum, þótt hún fagnaði byggingu nýju
brúarinnar á Ölfusá á þennan hátt. Með
byggingu hennar var stórum áfanga í sam-
göngumálum Sunnlendinga náð, og því var
eðlilegt að allir, háir jafnt sem lágir, fögnuðu
vígslu hennar. Góðskáldið Hannes Hafstein
flutti við það tækifæri snjallt og áhrifamikið
kvæði, en kvæði fátæku alþýðukonunnar var
ekki flutt og ekki birt fyrr en löngu seinna.
Mér finnst að það hefði líka mátt heyrast
við þetta tækifæri. Það var rödd alþýðunnar,
sem mestar fómir hafði fært í aldanna rás
í baráttunni við elfina miklu, sem svo lengi
hafði „slitið vegu sveita".
Rétt er það hjá greinarhöfundi að þau
Helgi og Anna bjuggu ekki við ríkidæmi,
hvorki meðan þau dvöldust á Tóftum né síðar
á lífsleiðinni. En dæmið, sem hann velur til
að bregða upp mynd af fátæktinni sem fólk
bjó við á þessum ámm, hefði getað verið
átakanlegra og áhrifaríkara. Hann lýsir því,
er Anna ól eitt af börnum sínum (Margrét
var ekki elsta barn þeirra Önnu og Helga,
eins og segir í greininni. Hún vár þriðja í
röðinni; Sigríður var elst bama þeirra) og
gömul kona sat yfir henni, en gat litla aðstoð
veitt við fæðinguna, sem von var, því að hún
mun ekki hafa haft mikla þekkingu til slíkra
verka. Það mun ekki hafa verið óalgengt á
þeim ámm, að ólærðar konur reyndu að lið-
sinna við bamsburð. Fátt var um lærðar ljós-
mæður og oft erfitt að ná til þeirra um
langan veg. Vissulega sýnir þetta ástandið
í heilbrigðismálum þjóðarinnar á þessum tím-
um, en það var fleira átakanlegt í þeim
efnum, t.d. ungbamadauðinn, sem var geig-
vænlegur og ekki bundinn við fátækt eða
ríkidæmi.
Skopsagan af því, þegar afi fór að sækja
ljósmóðurina, held ég að sé þannig tilkomin,
að greinarhöfundur hafi sjálfur bmgðið sér
andartak á bak Pegasusi og hafí þótt gaman
að láta gamminn geisa, að minnsta kosti hef
ég ekki heyrt þessa sögu fyrr og sagði amma
mér þó ýmislegt frá ævikjömm sínum og
búskaparbasli. Ekki efa ég það, að afi hafi
hraðað för sinni í umrætt skipti, eins og á
stóð, en vafasamt tel ég að hann hafi fengið
svo valinn gæðing til reiðar að hann hafi
þeyst jafnhratt og greinarhöfundur lýsir.
Hafi hann fengið hest lánaðan, en ekki farið
gangandi austur að Loftsstöðum, hefur það
áreiðanlega ekki verið sá gæðingur að hann
færi á kostum eins og Sörli forðum. Sagan
um axlaböndin er svo fáránleg að hún er
ekki svara verð. Hefði afi verið í frakka eða
kápu yst fata, er hugsanlegt að löfin hefðu
staðið aftur af honum eins og þandir vængir,
eins og höfundur komst að orði, en að axla-
böndin hafi hafist svo á flug er heldur þunn
samlíking. Heimildir greinarhöfundar að
sögunni, svo og sumu öðru, sem hann segir
um þau Helga og Önnu, em líka ansi ótraust-
ar að því er best verður séð. Hann segir:
„Sögðu þá menn ... “ Svona orðalag, þegar
um heimildarmann eða menn að ummælum
um nafngreint fólk er að ræða, er of óljóst
og ósannfærandi til þess að frásögnin geti
talisttrúverðug.
Er þá komið að þeim þætti frásagnar
I.G.Þ. um afa minn og ömmu, sem mér finnst
ósmekklegastur og á raunar vart orð yfir að
greinarhöfundur skuli birta slík ummæli, sem
hann leggur ömmu í munn, þegar hún á að
hafa lýst ódugnaði og seinlæti afa. Þótt
baslið og fátæktin hafi sjálfsagt gert hana
beiska í lund og dálítið svarkalda, held ég
að hún hafi alltaf borið hlýjan hug til afa
og virt hann á sinn hátt. Satt er það að hún
gat verið dálítið meinyrt, þegar sá gállinn
var á henni, eins og hún átti kyn til, en nær
er mér að halda að hún hafi sjaldnast meint
það bókstaflega, sem hún sagði, heldur hafi
það verið í hálfgerðu gamni mælt. Hún var
jafnaðarlega fremur fálát og dul og mjög
heimakær. Greind var hún og bókhneigð og
talsvert hagmælt, eins og foreldrar hennar
og Bárður bróðir hennar. Sjálfsagt hefur
henni á stundum sviðið sárt að hafa litla sem
enga menntun hlotið, þegar hún var yngri,
en smám saman hefur hún sætt sig við
ævikjörin og hlutskipti sitt. Það kom í hennar
hlut eins og flestra fátækra húsmæðra á
þeim tímum að verða að vinna langan og
strangan vinnudag bæði innan húss og utan,
því að oft var afi fjarverandi frá heimilinu
langtímum saman við sjóróðra eða önnur
störf. Amma var þrekmikil og ósérhlífin, hlóð
t.a.m. axlarháa gijótgarða kring um mat-
jurtagarða sína og trjá- og blómagarð, sem
hún kom upp á Helgastöðum og þótti með
fegurstu skrúðgörðum í þorpinu. Hún gróf
og hlóð brunna og gegndi skepnum þeirra í
fjarveru afa, auk heimilisstarfanna, sem hún
sinnti jafnframt. Oft kom það fyrir að hún
tók þátt í uppskipunarvinnu ásamt öðrum
konum og bar kol eða salt í pokum á bakinu
upp sleipar klappimar og fjöruna til geymslu-
húsanna. Þannig var lífsbaráttan um og fyrir
síðustu aldamót.
Afi var dálítið annarrar gerðar en amma.
Hugur hans hneigðist að ýmiss konar fróðleik
og sagnaminnum. Mesta ánægja hans var
að blanda geði við fróðleiksfúsa menn og
spjalla vð þá um hugðarefni sín hvenær sem
færi gafst. Gátu þá heimilisstörfin stundum
dregist á langinn eða gleymst um stund,
þegar svo bar undir. En skyldustörf sín
vanrækti hann þó ekki, þrátt fyrir þrár sínar
og drauma og lasleika, sem hann átti stund-
um við að stríða. Hann reri um langt árabil
hjá ýmsum kunnustu formönnum á Stokks-
eyri, lengst hjá Pálmari Pálssyni, föðurbróður
Páls ísólfssonar tónskálds, en þeir Sels-
bræður, Pálmar, Isólfur, Júníus bóndi á Seli
og Gísli bóndi og organisti í Hoftúni vom
helstu góðkunningjar afa. Ólíklegt er að þeir
eða aðrir, t.d. Jón Sturlaugsson og fleiri
merkir menn, hefðu metið hann mikils og
haft hann í skiprúmi sínu ámm saman, ef
hann hefði verið sú liðleskja og ónytjungur,
sem helst má ráða af orðum greinarhöfundar.
Vera má að einhvetjum lesenda finnist ég
hljóti að fegra um of lýsinguna á gömlu hjón-
unum á Helgastöðum. Svo er ekki. Ég hef
enga löngun til að fegra mynd þeirra eða lýsa
þeim sem gallalausum manneskjum. Þau
hafa sjálfsagt haft sína galla eins og við öll.
En þau eiga rétt á því að minning þeirra sé
í heiðri höfð. Enn er á lífi fólk, sem þekkti
þau vel og sumir sem voru nágrannar þeirra
og góðkunningjar um langt árabil. Þetta fólk
getur vottaðj hvernig þau vom í viðkynningu
og dagfari. Ég fullyrði, að þau vom heiðvirð,
vinnusöm og afskiptalaus um hætti annarra,
enda er mér ókunnugt um að þau hafi átt
neina óvildarmenn meðal samferðamanna
sinna. Þau hafa nú hvílt í friði í gröf sinni
í Stokkseyrarkirkjugarði í nærfellt hálfa öld.
Því kom mér á óvart að lesa þau ómaklegu
ummæli um þau sem sjá má í áðurnefndu
jólablaði Lesbókarinnar.
Þorvaldur Sæmundsson er kennari I Reykjavlk.
Hannes Pétursson
Eftir
brúðkaups-
nóttina
Hún rís upp af rekkjunnar líni
með ró, eins og febrúarsólin
sem stígur af fannhvítu fjalli
fölijóð, en dáiítið þreytt.
Þunnur, haldlítill hjúpur
hylur líkamann granna
sem ínott varð dimmur og djúpur.
(1957)
Hólmfríður
Gunnarsdóttir
Eftir
nóttina
Tilbrigði við Ijóð Hannesar
Péturssonar:
Eftir brúðkaupsnóttina.
Þú hvílir í hvílunni aðmorgni
hvíldur — og lítur á klukku
eins ogaðafloknu verki.
Ekkert bindur þig lengur.
En konunni fereins ogfíski
sem festist í neti
og fær sig ei losað.
Vinur minn
Þú fórstyfirmóðuna miklu,
en minningþín lifir.
Um mannleg örlög er spurt.
En er ekki skrítið,
aðaðrir, sem lifa,
hafaýmsir faríð lengra burt.
Hólmfríður Gunnarsdóttir frá Æsustöðum er
hjúkrunarfræðingur og vinnur í Blóðbankanum.
Úlfur Ragnarsson
Ljóð
Með svipuðum hætti
og Heilagur Andi
signdi þá sælu mey
getur enn sól hans
signt allajörðina
efvið erum með í verki.
Úlfur Ragnarsson er laeknir
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. FEBRÚAR 1986

*
13 .