Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1986, Blaðsíða 11

5
Hérsitfa mauriðnir skjalalesendur og lesa örfilmurá þartilgerðum skjám.
safnið. Og þær getur hver sem er fengið
að líta á þá. Safngestir þurfa aðeins að út-
fylla eyðublað um hvetjir þeir séu og hvað
þeir séu að gera, en annars er ekki
grennslazt sérstaklega fyrir um þá.
Hvað Er Að Finna
A RÍKISSKJALASAFNINU?
Ríkisskjalasafninu er skipt niður í fjórar
deildir og svo ritaraembætti eða stjómunar-
deild, „sekretariat". Síðastnefnda deildin sér
um daglegan rekstur, en undir hana heyra
líka einkaskjöl konungsfjölskyldunnar. Með
það er farið sem einkasafn og ríkisskjala-
vörðurinn er einnig skjalavörður konungs-
íjölskyldunnar.
í 1. deild eru geymd eldri skjöl, skjöl frá
því fyrir 1848, þegar einveldið var afnumið.
Þá var jafnframt stjómarfyrirkomulaginu
breytt. Aður var landstjómin í höndum
svokallaðra „kollegia" auk kóngsins, en það
vom nefndir þar sem var fjallað um mál.
Eftir einveldið var komið á ráðuneytum, sem
þóttu nútímalegri og sem vom, og em,
byggð upp eins og píramídi, með ráðherra
efst. Vegna þessara breytinga er að mörgu
leyti eðlilegt að skipta skjalasafninu þama,
þó ekki sé það gert nákvæmlega varðandi
öll mál. Undir þessa deild heyrir líka öll
þjónusta á lestrarsal og svo tæknivinna, t.d.
ljósmyndun og viðgerðarverkstæði.
2. deild sér um nútímaskjöl, móttöku
þeirra og ráðgjöf um grisjun. Starfsmenn
þessarar deildir fara í ráðuneyti og stofnanir
og fylgjast með skjalavörzlu þar. Þessi deild
sér um öll tengsl við stjómsýslustofnanir.
Þama em langflest skjölin og það er stór-
streymt inn.
3. deild sér um skjöl varðandi hemað og
hersögu. Skjöl frá hermálaráðuneytinu fara
þó ekki hingað, heldur með öðmm ráðuneyt-
isskjölum í 2. deild. Þetta er lang minnsta
deildin.
í 4. deild er að fínna einkasöfn. Skjala-
verðimir snúa sér oft til einstaklinga t.d.
stjómmálamanna og manna úr viðskiptalíf-
inu, sem hafa látið mikið að sér kveða og
biðja um skjalasöfn þeirra. Konunglega
bókasafnið sér þó alveg um söfn listamanna.
Og svo koma oft skjöl úr dánarbúum. Hér
em stundum ákvæði um að ekki megi opna
söfn einstakra manna í einhvem ákveðinn
tíma, umfram venjulegar reglur um skjala-
leynd.
SKJALALEYND - HVAÐ MÁ
Lesa Og Hvað Ekki?
Þó safnið sé öllum opið þá er ekki þar
með sagt að hver og einn geti fengið að
glugga í það sem stendur huga hans og
hjarta næst. Skjöl af safninu má ekki birta
fyrr en þau em orðin hálfrar aldar gömul
og ekki fyrr en þau em áttræð, séu þau
viðkomandi einstaklingum. En það er hægt
að fá leyfí til að athuga yngri skjöl, t.d.
fyrir sagnfræðinga, en þeir mega ekki birta
úr þeim á prenti. Og svo em ýmsar reglum-
ar, t.d. varðandi það sem telst til ríkisleynd-
armála og svo um aðgang að einkaskjala-
safni konungsijölskyldunnar. Sjálfur ríkis-
skjaiavörðurinn vélar um leyfí til að grúska
í síðastnefnda fágætinu. Og fleira er þama
leynilegt. 1785 var opnuð fæðingarstofnun,
Kongelige Fodselsstiftelse, í Amaliegötu 25.
Þar gátu einstæðar mæður fætt böm sín,
án þess að nöfn þeirra eða feðranna væm
birt, heldur vom þau færð í kirkjubækur
sem númer og lykillinn að þeim færður í
leynilegar bækur. Eftir 100 ár mátti fletta
nöfnunum upp og enn þann dag í dag er
leynd yfír þessum nöfnum þannig að það
er ekki hægt að fletta upp í skránum. Hins
vegar er hægt að biðja um upplýsingar úr
þeim, sem skjalaverðimir tína þá sjálfír til.
Leyndin yfír nöfnum þessara óheppnu
mæðra hefur vafalaust einhvem tímann
raskað sálarró einhverra þeirra mörgu ætt-
fræðinga og þeirra sem fást við persónu-
sögu, sem sækja ákafír í upplýsingaalsnægt-
ir Ríkisskjalasafnsins. Ættfræðingar em
nefnilega ekkert séríslenzkt fyrirbæri, þeir
eiga éer marga bræður í andanumí Dana-
veldi. Jeorgensen gizkaði á að um 50—60%
allra þeirra sem kæmu á lestrarsal safnsins
væm í einhvers konar ættfræði- eða fjöl-
skyldusögugrúski. Þeir byija yfírleitt á því
að glugga í manntöl, sem er auðveldast að
nota, kíkja síðan í kirkjubækur og „Lægds-
mller", sem em skrár yfír þá sem hafa
verið í hemum.
Aðrir þeir sem koma á safnið era yfírleitt
í einhvers konar sagnfræðirannsóknum,
flestir frá háskólum. Það er áberandi hversu
áhugi á eldri sögu hefur minnkað en á hinn
bóginn aukizt á nútímasögu. Áður fyrr gátu
skjölin varla verð nógu gömul, nú varla nógu
ný. Það er geysilegur áhugi á stríðsámnum
í Danmörku núna og margt í þeirri sögu
er umdeilt og viðkvæmt. Mörgum fínnst
/ þessu húsi, við hlið núverandi Ríkis-
skjalasafnsins, var safnið tii húsa, þegar
þeir réðu þar ríkjum Árni Magnússon,
Grímur Thorkelín og Finnur Magnússon.
skjöl þeirra tíma enn of ung til að líta
dagsins ljós. Þessi umræða kviknar alltaf
öðm hverju, síðast t.d. nú í haust í tengslum
við sjónvarpsþætti um sænska æfíntýra-
konu, Jane Homey. Hún tengdist dönsku
neðanjarðarhreyfíngunni, en var tekin af lífí
af meðlimum hennar 1945 ve'gna gmn-
semda um að hún hefði svikið félaga sína.
Enn er verið að velta fyrir sér sekt hennar
eða sakleysi og skjöl tengd henni em til á
Ríkisskjalasafninu, en em enn ekki til
almenningsbrúks. Nokkram áratugum eftir
stríðslok, verða þessi og önnur skjöl þessa
tíma opnuð, þá geta þeir fróðleiksfúsu
kastað sér á fenginn.
AðHendaEða
HendaEkki...
Eitt af þeim vandamálum, sem skjala-
verðir glíma við í sínu daglega donti er,
hvað eigi að geyma og hveiju að henda.
Það er sannarlega mikil ábyrgð sem fylgir
því að grisja skjöl. Skjalaverðimir, sem em
sjálfír sagnfræðingar, em sér þess fyllilega
meðvitaðir að þeir em að velja skjöl í hendur
sagnfræðinga framtíðarinnar, svo það er
ekki lítið í húfi að skynsamlega sé valið.
Núorðið er grisjunin nokkuð fastmótuð.
Skjalaverðir safnsins em ráðuneytum og
öðmm stofnunum, sem skila inn skjölum á
safnið, til halds og trausts og leggja línurnar
um m.a. hvemig skjöl em valin til varð-
veizlu. Það er semsagt grisjað áður en skjöl-
in em send til safnsins. Skjölin em m.a.
metin eftir því hvort upplýsingar í þeim sé
að fínna annars staðar og hvort stofnunin
er aðeins afgreiðslustofnun, svo eitthvað sé
nefnt.
En þetta hefur auðvitað ekki alltaf verið
í svona föstum skorðum. Það var fyrst árið
1902 sem skjalaverðir Ríkisskjalasafnsins
fengu ákvörðunarvald um hveiju skyldi hent
og þá með tilliti til sagnfræðirannsókna.
Áður fyrr ákváðu einstakar stofnanir upp á
sitt eindæmi hvað þær geymdu og hvað
ekki og það var lítið hugsað um hvað og
hvort skjöl nýttust til rannsókna eða ekki.
Á 18. öld vom menn t.d. býsna röskir við
tiltektir og þá var heilmiklu hent af skjjölum,
ekki sízt alls kyns reikningum. Þessi dugn-
aður hefur gert danska og um leið íslenzka
hagsögu nokkuð gloppótta, svo dæmi sé
tekið.
Varðveisla Skjala
En vandamálið er ekki aðeins hvað eigi
að geyma heldur hvemig eigi að geyma
skjöl og pappíra, svo þetta skemmist ekki.
Mikið af því efni, sem er mest spurt eftir,
Overarkivar Frank Jnrgensen. Skjala-
verðimir em rækiiega merktir, með
nafnspjöld sín í keðju um hálsinn. Spjöld-
in em nokkurs konar aðgöngumiði
þeirra að geymslum safnsins og þeir eiga
alltaf að bera þauá sér við vinnu.
t.d. manntök, kirkjubækur og slíkt er til á
örfilmum og er ekki lánað út öðmvísi til
að hlífa sjálfum skránum. Þetta hefur gefízt
vel, er reyndar þekkt á söfnum um allan
heim, og það er stöðugt unnið að því að
ljósmynda efni á örfilmur. Þessar fílmur
hafa líka þann kost að það er nokkum
veginn vitað hversu lengi þær geymast og
hvenær þarf að endumýja þær. Það þykir
ljóst að vel útbúnar örfílmur geymast í
80-100 ár. Fyrir nokkm fóm mormónar
um dönsk skjalasöfn og fengu að mynda
manntöl, kirkjubækur og hermannaskrár á
örfilmur, væntanlega til að nota í alheims-
ættartöflurnar, sem þeir sanka að sér í
höfuðstöðvum sínum í Utah. Jafnframt gáfu
þeir eintök af öllum þeim fílmum, sem þeir
tók upp, m.a. á Rfkisskjalasafninu. Þeir fóm
reyndar eins að hér.
í heimsstyijöldinni síðari var byijað á
öryggisljósmyndun, „s-film“ eða „sikker-
hedsfílm", bæði til að veija skjöl gegn sliti,
en líka gegn hugsanlegum stórslysum. Það
hafa verið teknar um 400.000 slíkar mynd-
ir, sem em allar skráðar og síðan lánaðar
út, þegar um er beðið, í stað uppmnalegu
pappíranna.
Hér áður fyrr vom bréfa- og kópíubækur
ráðuneyta og stofnana handfærðar. Á 19.
öld vom notaðar svokallaðar „trykkopier".
Þá var silkipappír vættur, lagður á bréfið
og rennt í gegnum pressu. Þá kom afþrykk
á pappírinn, sem var svo lesið í gegnum
hann. Þess vegna var notaður örþunnur
silkipappír. Nú em afrit tekin með kalki-
pappír, en það hefur sýnt sig að liturinn
af honum hverfur eða dettur af. Gamalt
blek og blýantsskrif gejmiist von úr viti, en
sama verður ekki sagt um nútíma blek, t.d.
í ritvélum, sem er hvorki ljós- né vatnsekta.
Auk þess er loftið mengaðra nú og nútíma-
pappír virðist ekki gerður til til að endast.
Það bendir því allt til að geymsluvandamál
nútíma skjala verði tröllaukin, blekið eyðist
og pappírinn molni niður. En um þetta er
ekki nægilega mikið vitað. Einstök söfn
hafa ekki bolmagn til að rannsaka þessi
efni, en það er hugsanlegt að t.d. söfnin á
Norðurlöndunum geti í sameiningu beitt sér
fyrir slíkum rannsóknum.
Tölvur og tölvunotkun er auðvitað sérkap-
ítuli út af yfír sig á safni eins og Ríkisskjala-
safninu. Þannig berst nú þegar mikið af
því efni sem innanhússmenn kalla „mask-
inlæsbart materiale" - efni sem er lesið í
vélum, þ.e. tölvum. Tölvuefnið berst einkum
frá hagstofunni og skattinum og er í um-
sjón sérstakra skjalavarða. Það em enn
ekki til tölvur á safninu, en reiknistofa há-
skólans hefur léð safnfólki aðgang að sínum
tækjurn, þegar þurft hefur. En það er ljóst
að það er vonlaust að ætla sér að yfírfæra
gamalt efni á tölvur. Hins vegar gæti það
verið gimilegur kostur að útbúa skrár og
önnur yfirlitsverk í tölvu. Það vinnur nefnd
að því að kanna þessa möguleika, en það
virðist nokkuð ljóst að safnið sjálft hefur
varla peninga til að borga þá vinnu.
ÍSLENDINGAR Á RÍKIS-
SKJALASAFNINU
Nokkrir íslendingar hafa starfað við Rík-
isskjalasafnið og komist þar í æðstu stöður.
Ámi Magnússon byijaði sem aumur og
ólaunaður ritari, en varð yfirmaður safnsins
Í725.
I byijun síðustu aldar var Islendingur
Gehejmearkivar. Sá hét Grímur Jónsson eða
Thorkelín, eins og hann kallaði sig, fæddur
1752. Grímur átti glæstan lærdóms- og
embættisferil í Englandi og Danmörku. I
Englandi bauðst honum t.d. að taka við
forstöðu British Museum. Hann varð aðstoð-
armaður í Leyndarskjalasafninu og yfírmað-
ur þess 1791. Grímur var framsækinn
skjalavörður. Á hans tíma vom lögð drög
að nýju skráningarkerfi og hann hafði góðan
skilning á að það þyrfti að skrá skjöl þannig
að það væri auðvelt að fínna þau. Hann
gerði sjálfur lykil eða skrá í 5 bindum yfír
safnið. Lykillinn er enn notaður jrfír eldri
hluta safnsins. Grímur hefur gert safn sitt
ódauðlegt í fomenskri bókmenntasögu, því
á námsámm í Englandi fann hann eina
handrit Bjólfskviðu, ensku fomkvæði og gaf
það út.
Það vill svo merkilega til að eftirmaður
Gríms var líka íslendingur. Sá var Finnur
Magnússon og tók við 1829, dó í embætti
1847. Hann var býsna starfsamur, átti m.a.
við fomfræði og skrifaði töluvert. Þau skrif
hafa staðist illa gagnrýni seinni fræði-
manna. Hugmyndaflugið hljóp í nokkrar
gönur með hann. Hann var svo óheppinn
að þykjast geta lesið og skilið rúnaristur á
steinklöppum í Runamo á Skáni. Aðrir sáu
hins vegar aðeins jökulrispur þar. Hann
varð að almennu aðhlátursefni fyrir „skarp-
skyggnina" og líklegast er nafn hans í
minnum haft fyrir þessar óheppilegu hug-
myndir. En hans er ekki sízt minnst fyrir
hvað hann var löndum sínum í Höfn mikill
hollvinur.
ÍSLENZKT EFNI í RÍKIS-
SKJALASAFNINU
Árið 1928 var sent heilmikið af íslenzku
efni af Ríkisskjalasafninu hingað heim á
íjóðskjalasafnið, auk þess sem töluvert
fluttist hingað 1904, þegar íslenzkur ráð-
herra fékk aðsetur á íslandi. En þrátt fyrir
þetta er íslenzkt efni víða að fínna á safn-
inu, en það er þá efni, sem líka tengist
Danmörku og sem er ekki hægt að skilja
frá dönskum slq'ölum. í bréfabókum Kansel-
ísins og Retukammersins frá 17. öld er ís-
lenzkt efni t.d. oftast bundið með norsku
efni, en líka með færeysku og grænlenzku.
Prestatilnefningar hér era færðar með nor-
skum prestatilnefningum, svo eitthvað sé
nefnt. Ef þetta em skjöl almenns eðlis, em
þau skráð með sjálenzku efni, sem er aðal-
flokkurinn. í gegnum aldimar hafa skjöl
ekki alltaf verið flokkuð eins.
Jorgensen sýndi mér t.d. skjöl varðandi
Tyrkjarán hér 1627. Þá komu til íslands
sjóræningjar frá Alsír, gerðu strandhögg
og tóku Islendinga í ánauð, eins og kunnugt
er. En á leiðinni til baka tóku þeir líka
menn af norskum og dönskum skipum.
Þessum skjölum hefur ekki verið skilað
hingað, því þau snerta aðra en íslendinga.
í þesari möppu era öll skjöl varðandi málið,
lýsing á ráninu, nöfn þeirra, sem vom teknir
og svo hvemig gekk að safna fé og fá þá
keypta úr haldi. Ámi Magnússon safnaði
heilmiklu efni varðandi ránið, en það brann
allt í bmnanum mikla 1728.
Þama em líka skjöl varðandi íslenzka
verzlunarsögu, einkum á þeim tíma meðan
verzlun var ekki fijáls hér. Af nýrra efni
má nefna skjöl varðandi Hafnarstúdenta úr
Kennslumálaráðuneytinu, allt þar til háskól-
inn var stofnaður hér heima 1911.
Fyrir fundvísa og atorkusama sagnfræð-
inga, sem hafa nef fyrir að fletta upp á
réttum stöðum og þolinmæði til að skoða í
skjalapakka, þá er þama vísast heilmikið
efni, sem er forvitnilegt að moða úr. En
óneitanlega getur fyrri aida efnið t.d. frá
17. og 18. öld, verið seinunnið, því það er
dreift og skrifað með fljótaskrift, framand-
legt við fyrstu sýn. Það liggur ekki eins vel
við og flestar heimildir um nútímasögu, sem
em skýrlega frágengnar, jafnvel þó pappír-
inn í þeim endist kannski ekki handa sagn-
fræðingum eftir tvö til þijúhundmð ár.
Höfundurercand. mag. íísl. bókmenntum.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 1. FEBRÚAR 1986 11