Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.1986, Síða 4

T ími hins einmana
og tími múgsins
Knud Ödegárd skrifar um norska skáldið Rolf Jacobsen. Heimir Pálsson þýddi grein-
ina og ljóðin sem vitnað er í.
Iljóðlist Rolfs Jacobsen má greina margar línur.
Línur sem virðast stangast á og skerast, en
það hygg ég eiga skýringu sína í því að Jakob-
sen býr yfír víðfemum skáldanda og skyggnist
óvenju víða. Hvað ættu þau annars sameigin-
legt skáldið sem lýsir krafti og spennu tækni-
undranna, háværum afskiptum vélanna af
náttúrunni og hitt, sem hvetur okkur að hlusta á raddir
náttúrunnar, á þögnina milli stránna? Og hvaða samleið
á skáldið sem grípur til þvældra orða dagblaða og ann-
arri fjölmiðla til að lýsa veruleikanum með dulhyggju-
skáldi sem skoðar Jörðina og jarðvist mannsins undir
sjónarhomi alheimsins? Og hvað eiga þau sameiginlegt
íróníska skáldið sem er upptekið af atburðum stundarinn-
ar, lýsir hvunndeginum og varar við gereyðingu lqam-
orkuvopnanna og skáldið sem unir við að lýsa hvelfíngum
dómkirknanna — notar jafnvel liti kirkjuársins í myndrað-
ir ljóðanna (og sú auðlegð hefur raunar farið framhjá
gagnrýnendum hingað til)?
Sameiginleg er hin skáldlega afstaða. í nýjustu ljóða-
bók sinni, Nattápent, lýsir Rolf Jacobsen á einum stað
dagblöðunum — brotakenndri og sundurhöggvinni miðlun
nútímans á staðreyndum — og segir þar að „Dagblöðin
klippa tímann f búta.. . Aðrir verða að raða honum
saman. í mynd, í heild.“
Þetta er hin grundvallandi afstaða allt frá því fyrsta
bók hans kom árið 1933 og var litið svo á að markaði
endanlega innreið módemismans í norska ljóðlist og til
nýjustu bókarinnar: Með einföldum orðum mætti lýsa
því svo að athyglin beinist að öllum hlutum og öllum fyr-
irbæmm kringum hann — og skili þeirri kennd að hlutir,
fyrirbæri og fólk sé slitið úr eldfomu samhengi sínu.
Einingin er rofín, við erum heimilislaus, vemleikinn leyst-
ur upp í brot í „búta“. Verkefni skáldsins er að rekja sig
aftur til einingarinnar — og þó er aftur ekki rétta orðið
— heldur að hlusta sig inn í fyrirbærin til að fínna það
sem í öllum og öllu leitar og rekur í átt til sameiginlegs
markmiðs, það sem öllum er sameiginlegt. Hnötturinn
er á siglingu um himingeiminn og undir því sjónarhomi
fá öll fyrirbæri einskonar jafngildi sem liður í því hámá-
kvæma jafnvægi sem varðveitir líf á viðkvæmum hnetti.
Allar þessar línur í skáldskap Rolfs Jacobsen má fínna
í Nattápent. Bókarheitið sýnir þar að auki dæmigerða
afstöðu höfundarins til tungunnar, það hvemig hann
flytur málbeitingu oftlega — ekki síst í bókarheitum —
á áhrifaríkan hátt frá einu sviði til annars (hér úr auglýs-
ingamáli í skáldamál) til þess að sýna okkur allt í senn
kjama málsins og dýpi þeirra fyrirbæra sem málið lýsir.
„Nattápent" er orð sem við rekumst á m.a. á ljósaskiltum
við bensínstöðvar, en hér — þegar það er sett í skáldlegt
samhengi — opnar orðið leiðina inn í raunvem næturinn-
ar, hyldýpi myrkursins og til svefngyðjunnar, systur
dauðans. Sjálft orðið er merkingarþmngið og margrætt.
Við lifum milli dags og nætur:.
Ekki skaltu trúa á daginn
Nóttin er dálítill dauði.
það er íhálfrökkrinu sem við eigum okkurlíf.
(Grásoner)
í Nattápent víkur Rolf Jacobsen hvað eftir annað að
ógnum þeim sem steðja að hverskonar manngildishugsjón,
um möguleikana til að halda lífí í manneskjunni sem
lifandi meðbróður og systur, sem lífvem með tilfínningar
og manneskjulega rödd, almennt sagt um áframhaldandi
manngildi — já líf á hnetti sem ógnað er bæði af innri
og ytri dauða og gereyðingu. Eitt ljóðanna heitir „Aldrei
áður“. Því lýkur svo:
Aldrei áður hefur legið eins mikið á. Aldrei áður
höfum viðþráðjafn ákaft
mannsraddir að baki orðunum,
sannleik og hjartahlýju að baki krákugarginu.
„Því nú er áliðið," sagði skáldið í einu eldri ljóða sinna,
áliðið á Jörðu, og í ljóðinu sem nú var vitnað til segir
hann að aldrei hafí legið eins mikið á. í öðm ljóði úr
nýjustu bókinni tekur Jörðin sjálf til máls og segir: „En
enginn TRÚIR á mig. Er ég þegar of gömul? / þau þora
víst ekki. / Nú leika þau sér að eldinum. Þetta 'eu_börn.“
í þessu ljóði er fyrst lýst „nýju prestastéttinni": tæknikröt-
unum „sem höfðu skipti á messuklæðum og hvítum slopp-
um
ogreistu kirkjursínar víða um lönd
með einkennilegum kúplum — oggrönnum turnum
sem næstum minna á líkbrennslureykháfa
—þeir biðja okkur að spyrja ekki lengur.
Fráhvarf tæknivæðingarinnar frá mannleikanum er
þema sem sífellt er vikið að: Yfírborðsmennskan, gildismat
sem hvílir á þess konar magni og orku sem verða mæld
með vélum og mælitækjum — og sú lítilsvirðing á mann-
leikanum sem þar fylgir í kjölfarið. Svar tölvunnar er
ekki svar mannsraddarinnar. Talnaröðin „hefur kjálka
af jámi cg tennur / sem glamrar í“ segir í írónísk-alvar-
legu ljóði „Spar igjen“.
Viðspyijum ogspyrjum
og tölumar svara
en ekki um fiðlurnar
eða um hamingjuna miHi tveggja arma.
Ræsking af skjánum:
—Óljós spuming.
Spurðu aftur.
Okkar tíð er „Tími hins einmana. Og tími múgsins",
segir skáldið. Hinn einmana og „marrandi lest múgs-
ins ... verður að EINNI manneskju með þúsund höfuð /
en aðeins EINA hugsun, EINN ótta og EINA von.“ Svo
einfalt og erfítt er það — þessi tími breytir okkur í „vélar-
drif, stimpilhögg, öxulþiýsting / og hjartanauð". Við
verðum að grípa til einhverra ráða gegn einmanaleikan-
um, kuldanum og leiða hjartans — og í þessu ljósi er
Nattápent bölsýn ljóðabók. En vonina er að fínna í hinu
víða samhengi sem ljóðlist Rolfs Jacobsen setur í myndim-
ar í — Tellus í kosmosi (Jörð í alheimi), og þar lætur
skáldið okkur gruna vilja sem er enn sterkari en dapurleg
mistök okkar og tilraunir með dauðavélar. Grasið er í
ætt við ljós heimsins og „grasið er ósigrandi eins og
vonin“, segir skáldið. Gangirðu berfættur í grasi þvær
það „fætur þína / eins og Kristur gerði við lærisveinana.-
/ Fullt af gæsku, en þögult. Jafíivel / maðurinn með ljá-
inn verður aðeins andardráttur, hlátur". Maðurinn með
ljáinn er vitanlega tákn dauðans, og dauðinn hefur ekki
sigrað — ekki alveg, ekki enn. En það er orðið áliðið og
nú liggur á eigi grasið að halda áfram að sigra — með
vexti sínum í þögn.
Ljóðasafnið skiptist í tvo hluta. Síðari hlutinn hefur
fyrirsögnina „Rom 301“ („Herbergi 301“) og þar er að
fínna nokkur af áleitnustu ljóðum sem Rolf Jacobsen
hefur nokkm sinni ort. Alls eru í þessum hluta átta ljóð
og tengjast öll skyndilegu andláti Petru Jacobsen, eigin-
konu Rolfs, í desember 1983. Eigin sorgarreynslu hefur
skáldinu tekist með óvenjulegu skáldþreki að hefja upp
úr hinu einkalega og almenna þar sem við lifum í lífi
okkar í bilinu milli fæðingar og dauða.
Mál þessara ljóða er lágvært en áleitið. Ekki eitt
augnablik væmið heldur þrungið djúpri tilfínningu og
flytur nákvæmar myndir af söknuði, minningar um nánar
samvistir, hafnar upp frá tveimur manneskjum og víkkað-
ar svo þær taki til raunveruleika lífs og dauða í sköpunar-
verkinu, í stórum alheimi. Skáldið tekur hönd hinnar látnu
i sína:
(Hönd þín, höndin þfn litla).
Aðrirhafa lagt hana á bijóst þér
lukta um rós. Rautt viðhvítt. Brúður
en ekkimín.
Þá er tíminn liðinn. Einhver bíður.
(Andlitið, ennið, hendurnar)
Éggengtil dyra,
norðurljós, stjömuþyrpingar,
takið við.
Astvinurinn látni er „félagi að baki dauðans", hún er
Evrídís, en skáldið biður þess ekki að hún verði vakin
til lífsins — aldurinn færist yfír og gagnstætt Orfeusi
biður skáldið um að verða flutt niður til hennar:
Félagi að baki dauðans. Taktu mig niður tilþín.
Hlið viðhlið. Horfum á hiðóþekkta.
Hér er orðið svo eyðilegt og tímann rökkvar.
Orðin gerast svofáog enginn hlustar framar.
Ástin mín, þú sem sefur, Evrídís.
— Undir snjónum. Undir kransinum brúna.
Því eins og sagði í ljóðinu „Huset og hendene", voru
hendumar hennar eins og hús „án regns, án frosts, án
ótta“ — en tíminn braut húsið og
Nú erégafturá vegum úti.
Kápan mfn erþunn ogaðfer
snjór.
ROLF JACOBSEN
Aldrei áður
Matthías Johannessen þýddi
Aldrei áður
höfum við haft svo djúpa stóla
ogjafn breiða sófa undir bakhlutann.'
Aldrei áður
hafa tæknikratar framkallaðþau undur
íhjörtum okkar, svo myrkfælnum afótta
að við þurfum að leita skjóls bakvið okkur sjálf.
Aldreiáður
hafa myndir og hljómur verið blandað kóki
né orðin þurft að æpa jafn hátt
til að draga burt athyglina oggera okkur óskaðleg.
Aldrei hefur legið eins mikið á. Aldrei áður
höfum viðþráð jafn ákaft
aðheyra orðin vaxa úr mannsröddum,
sannleik og hjartahlýju gegnum skræki krákunnar.