Lesbók Morgunblaðsins - 16.08.1986, Blaðsíða 5

Kaffíð blandað komi ogrót
kætirmína sansa eigi
ég held hland úr ungri snót
engu að síður hressa megi.
Kaffi var einnig bætt með bragðefnum —
t.d. var búið til kúmenkaffi þannig að nokk-
ur kúmenkom voru sett saman við í kvöm-
ina þegar malað var. Menn áttu það til að
gmna húsfreyjumar um að hafa „gefíð útí“
þegar þeir fengu kúmenkaffi, bragðið var
svipað og af brennivínskaffí. En það bar
stundum til að karlmönnum var gefið útí
kaffið á bæjum, sérstaklega ef höfðingjar
vom á ferð.
Uppáhellings Argasull
Korgurinn frá fyrri lögun var stundum
soðinn í vatninu sem hellt var upp á könnuna
næst svo að ömgglega færi nú ekkert til
spillis. Þegar suðan var komin duglega upp
í kaffivatni af því taginu átti korgurinn til
að sprautast 'út um allt. Þá var sagt að
ketillinn „kastaði af sér“. Sumir helltu jafn-
vel upp á sama kaffið tvisvar. Það var
kallað uppáhellingur og þótti ekki sérstak-
lega fínt. Bömum og unglingum sem ekki
töldust þola sterkt kaffi var oft gefinn
uppáheliingur. Um hann átti hagmæltur
niðursetningur að hafa ort eftirfarandi vísu
til að lýsa því hversu illa væri við hann gert:
Ævin mín er ekkert gull
ofgóð varla hundum
uppáhellings argasull
er mér gefíð stundum.
Að Eiga Ekki Baun
Reyndar em til ótrúlegustu sögur um
kaffinýtni, sérstaklega í tengsium við kaffi-
kerlingamar sem gátu verið svo svæsnar
að þær Iögðu sér til munns bæði kaffíbaunir
og korg og urðu síðan heiðgular á litinn
af þessu átlagi.
Brenna íhlóðum baunirnar
best það aldnargátu
kaffíð svelgdu kellingar
korginn síðan átu.
Kaffibox frá Kaffibrennslu
Reykjavíkur
Ketil velgja konurnar segir í vísunni og gamalt fólk talar oft um að velgja á katlin-
um ennþá. Hér er gamall hlóðaketill sem líklega hefur einhvern tíma verið velgt
á kaffivatn.
SÍN ÖGNIN AF HVERJU
Kaffíbaunimar vom lengst af eingöngu
fluttar inn óunnar en fólk brenndi og malaði
heima hjá sér. Kaffibrennslufyrirtæki risu
ekki upp hér á landi fyrr en skömmu eftir
fyrri heimsstyijöld, en kaffi var brennt á
flestum heimilum lengi eftir það. Víðast
hættu menn að brenna heima upp úr miðri
öldinni en því var þó haldið áfram á einstaka
stað allt fram á síðustu ár.
Kaffí, sykur, hveiti, rót
konan oft um biður
bakarsíðan býsna fljót
en bóndinn rennir niður.
Orðin „rótsterkt" og ,,rótarrammt“ um
kaffi vísa til rótarinnar. A 19. öld var allur
kaffibætirinn fiuttur inn, en síðar risu upp
kaffibætisverksmiðjur hérlendis, bæði í
Reykjavík og á Akureyri, sem fuilunnu
kaffibæti úr þurrkaðri síkoríurót. Þegar kom
fram á fjórða áratuginn nægði innlend fram-
leiðsia á þessari vöm til að fullnægja eftir-
spum landsmanna. Nú mun innlendri fram-
leiðslu á kaffibæti vera hætt fyrir nokkm
en ennþá fæst innflutt síkoríurót hér í búð-
um.
Kaffið Blandað Korni
OgRÓT
Ti! að drýgja kaffi var hér fleira notað
en síkoríurót. Það þekktist til dæmis að
ómalaður rúgur væri settur saman við í
brennslu; að kaffið væri blandað ornaðri
töðu í sama skyni og jafnvel fieiru. Hér em
tvær vísur um slíkt:
Kaffi velgir kellingin
íkatli sallafínum
úr’onum svelgir auðgrund svinn
oft með kalli sínum.
segir í Kaffikellingavísum. Það versta
sem komið gat fyrir slíkar manneskjur var
að „eiga ekki baun“:
Konan sagði við kallinn sinn
kaffið búið og sykurinn
íbúrinu ekki baun égfínn
blessaður skrepptu ikaupstaðinn.
Hjá bændafólki sem ekki bjó í næsta
nágrenni við kaupstað áttu kaffikaup sér
einkum stað á vorin og haustin, þegar ullin
annars vegar og sláturfénaðurinn hins vegar
var lagður inn hjá versluninni. Kaffibaunim-
ar vom reiddar heim í pokum eða skjóðum
úr eltiskinni, svokölluðum kaffiskjóðum, og
geymdar í búrkistunni, eða annars staðar
þar sem ekki komst að þeim slagi. Kaffieign
heimila mun að sjálfsögðu hafa verið misjöfn
eftir efnum, en oftast var reynt að sjá til
þess að til væri baun ef gesti bar að garði
og þótti ekki huggulegt að vera alveg kaffí-
laus:
íbúrkistuna bóndinn leit
burgeis mestur þar ísveit
kallaði með hvössum róm
„kaffiskjóðan erorðin tóm“.
Baunakaffí var kaffið kallað þegar það
var eingöngu búið til úr möluðum kaffibaun-
um, en engum bragð- eða uppfyllingarefnum
bætt í. Þar sem kaffibaunimar vom alltaf
talsverí. dýrari drýgðu menn þær á ýmsan
hátt og tii þess var langalgengast. að nota
síkoríurót. Síkoría er planta sem hefur frá
elstu tíð verið ræktuð í S-Evrópu og vom
blöð hennar notuð til matar. í lok 18. aldar
fóm Þjóðvetjar að þurrka og brenna síkoríu-
rót til að drýgja með kaffi. Þar með var
„kaffíbætirinn" orðinn tii og breiddist hratt
út, farið var að rækta síkoríu sérstaklega
í þessu skyni og upp risu kaffibætisverk-
smiðjur víða um Norður-Evrópu. Eftir miðja
19. öld fer síkoríurót að flytjast hingað til
lands. Kaffibætir, rót eða export kölluðu
menn þessa vöm og hana gat lengi vel að
líta í námunda við kaffið í búrhillum. Þegar
menn töluðu um að kaupa „sína ögnina af
hveiju" var átt við kaffi, sykur og rót.
Nú erstand á Brekkubæ
bráðversnandi fer það
korni blandað kaffi fæ
keim af hlandi ber það.
BRENNAÍHLÓÐUM
Baunirnar
Baunimar vora brenndar eftir því sem á
turfti að halda, venjulega nokkrar hitur í
einu. Brennslan þótti vandasamt verk. Ekki
mátti „glotta í hráan depil á baun“, því
kaffið malaðist illa og varð bragðlaust væm
baunimar of lítið brenndar. Væm þær hins-
vegar of dökkar varð kaffið rammt. Það
mrfti að hræra viðstöðulítið í þeim meðan
á brennslu stóð, bæta þær með hæfilegum
smjörbita og hraðkæla þær að brennslu
lokinni. Víða vom til á heimilum kaffibrenn-
arar eða kaffibrennslupottar. Þeir vom með
loki sem féll þétt að. Í gegnum lokið mitt
var ás með spöðum neðaná, sem sveif ofaná
iokinu sneri til að hræra upp í baununum.
Ef ekki var um sérstakan kaffibrennslupott
að ræða var kaffið brennt í venjulegum
potti og hrært í með brennsluspaða úr tré.
Brennsluspaðamir vom oftast heimagerðir
og tálguðu húsfreyjumar þá gjaman sjálfar.
Þegar eldavélamar urðu fiillkomnari var svo
farið að nota ofnskúffur við brennsluna.
Brenndu baunimar vom geymdar í þéttu
íláti og síðan malaðar í kaffikvörnum sem
munu hafa verið til á langflestum heimilum.
Oftast vom þessar kaffikvamir erlendar,
en þó var til að íslendingar leggðu fyrir sig
kvamasmíði, til dæmis vom víðatil á Suður-
landi Hjálmholtskvamir sem Ólafur Þor-
móðsson frá Hjálmholti í Flóa smíðaði.
Venjulega var malað í eina hitu í einu,
þannig að þegar hellt var upp á könnuna
þurfti að byija á því að mala. Þetta verða
menn að þekkja til að geta skilið þessa tví-
raíðu kaffivfsu Guttorms Guttormssonar:
Komir þú í hús þar sem kaffí er ekki á
borðum
og kunnir ekki við að biðja um það með
orðum
þá stattu bak við frúna um stund án
þess að tala
og stijúktu á henni bakið og þá fer hún
aðmala.
Skrattavatn, Skjávatn,
Englapiss, Návatn ...
Þegar búið var að hella upp á könnuna
var — og er ennþá — algengt að hella fyrstu
bununni í bollann og síðan aftur á pokann.
Þetta var kaliað að „umhella" eða að
„trekkja" kaffið. Fyrsta bunan var annars
kölluð ýmsum nöfnum svo sem „óguðlega
bunan", „eiturbunan", „skrattavatnið“ eða
„stúthlandið".
„Það slær þig ekki“ eða „það sér bara
til botns á sextugu“ sögðu húsfreyjumar
ef kaffíð sem þær bám fram var þunnt. Á
Vopnafirði var sagt að það sæist til Langa-
ness í gegnum bununa. Um þunnt kaffi
vom annars til mörg orð og ekki öll sem
fallegust eins og til dæmis „englapiss",
„nærbuxnavatn“, „vinnukonuvatn", „kaffi-
blávatn", „meyjarhland", „ærpiss", „stein-
bítshland", „skjávatn", „návatn" eða „ná-
hland". Sterkt kaffi kaliast hins vegar „rót-
sterkt", „lútsterkt" eða „bleksterkt". Mönn-
um virðist hafa geðjast betur að sterka
kaffinu ef marka má þessi lítt virðulegu
nöfn sem þunna kaffínu em valin. Bjartur
í Sumarhúsum taldi kaffi til dæmis ekki
drekkandi nema hægt væri að tjarga upp úr
því hrúta. Það er mikil lyst á sterku kaffi
í þessari vísu:
Bleksterkt kaffi brennandi
sem bijóstið kann að þola
rauttaf könnu rennandi
ogrokna stóran mola.
KÓNGURINN DREKKUR
AfUndirskál
Áður var kaffi dmkkið úr stærri bollum
en nú tíðkast. Karlmennirnir höfðu oft sér-
staka bolla, svokallaða „skeggbolla" sem
vom með spöng við brúnina til að vama
því að skeggið færi ofaní kaffið. Væri kaffi
brennheitt var því oft hellt á undirskálina
og dmkkið af henni. Slík hegðun mun þó
snemma hafa þótt „sveitó" og ekki við
hæfi í fínum samkvæmum. Sú saga er sögð,
að þegar Friðrik 8. kom hingað til lands
1907 hafi honum verið haldin veisla fyrir
austan fjall þar sem mættir vom auk fyrir-
manna landsins nokkrir góðbændur að
austan. Þegar kaffið var borið fram hellti
einn gamal! og virðulegur bóndi á undirskál-
ina hjá sér og saup af gömlum vana. Ailir
höfðingjamir stirðnuðu upp þegar þeir sáu
hvað var að gerast. Hvað skyldi kóngurinn
haida um íslendinga eftir þetta? Þegar
Friðrik áttaði sig á hvemig stóð á þessum
taugatitringi í samkvæminu hellti hann
undireins kaffi á undirskálina sína. Og viti
menn, einn af öðram fóm veislugestimir
LESBDK MORGUNBLAÐSINS 16. AGOST 1986 5