Lesbók Morgunblaðsins - 16.08.1986, Blaðsíða 6

Kaffihús í Englandi á seinni hluta 17. aldar. Hér sjáum við kaffikönnurnar standa í röðum framan við skíðlogandi eld sem
kaffivatnið er hitað yfir. Vatnslitamynd frá árinu 1668 eftir ónafngreindan höfund.
að dæmi hans þar til hver maður saup
kaffíð af sinni undirskál.
TOPPAR, TENGUR OG
Ketilkaffi
Yfirleitt var og er kaffi borið fram með
ijóma og sykurmolum. I byrjun aldarinnar
voru algengustu sykurtegundirnar kandís-
sykur og toppasykur. Toppasykurinn var
seldur í stórum keilulaga toppum. Þeir voru
fyrst höggnir sundur í stóra mola og síðan
klipnir í smátt með sykurtöng, sem eins var
notuð á kandíssykurinn. Þegar þurfti á
strásykri að halda, til dæmis til að sykra
pönnukökur, voru toppamir skafnir. Sykur-
inn átti alltaf að setja í kaffibollann á undan
ijómanum, því væri þetta gert öfugt giftist
sá sem í hlut átti ekki næstu sjö árin.
Það þótti dónaskapur að hella bolla fleyti-
fullan, eða „frekjufullan" eins og það var
kallað, og var talað um að hafa „gestaborð",
„höfðingjaborð" eða „heldrimannaborð" á
bollanum þegar vantaði aðeins uppá að
hann væri fullur. Ef einhver hellti niður
kaffi eða honum svelgdist á því var sagt
að nú kæmi einhver sem langaði í kaffi.
Þegar menn voru við vinnu fjarri heimil-
um sínum, til dæmis við veiðar, leitir, hey-
skap og önnur störf, var kaffið alltaf ein-
hvers staðar nálægt. Væru menn ekki langt
undan var þeim fært kaffí til hressingar að
heiman, á flösku í þykkum sokk til að halda
því heitu. Þegar lengra var heim að fara
reistu menn sér hlóðir og löguðu ketilkaffí.
Þá var kaffíð soðið með vatninu og þegar
suðan kom upp var ögn af köldu kaffí
skvett yfír það til að gromsið botnfélli og
síðan drukkið.
KAFFITIL HEILSUBÓTAR
í fyrstu þekktu kaffiauglýsingunni sem
er frá 1652 og enn er varðveitt í British
Museum, er því haidið fram að kaffíð örvi
hugsunina, létti skapið, sé gott við þreytu
í augum, sleni, gigt og skyrbjúg. Um miðja
17. öld var kaffí víðast hvar selt í lyfjabúðum
í Evrópu sem læknislyf við ýmsum kvillum.
Og þannig var það líka notað hér, bæði
handa mönnum og skepnum. Þorvaldur
Thoroddsen minnist á það í Ferðabók sinni
að eftir að kaffidrykkja varð almenn meðal
Grímseyinga hafí skyrbjúgur minnkað veru-
lega þar í eynni og í Lækningakveri Jóns
Hjaltalín frá 1840 nefnir hann kaffí sem
læknislyf við ýmsum hremmingum; t.d. sé
gott að gefa það hafí menn hrapað fyrir
björg eða orðið þrumu lostnir í orðanna
fyllstu merkingu. Jónas frá Hrafnagili segir
í íslenskum þjóðháttum að algengt ráð við
niðurgangi hafí verið að baka köku af kaffí-
korg og mélögn og éta hana þurra. Kálfum
var oft gefinn korgur í kálfsdallinn ef þeir
voru með niðurgang og við hrossasótt var
gefíð baunakaffí en það þótti einnig duga
við doða í kúm. Sterku baunakaffi var
gjaman hellt ofaní menn og skepnur sem
höfðu lent í hrakningum og vosbúð og ekki
þótti verra í slíkum tilfellum að styrkja það
Þessi messing-kaffikanna er reyndar alls ekki dæmigerð fyrir kaffikönnur hér á
landi. Hún er útlend og hefur líklega fyrst verið garðkanna, en síðan hækkuð í tign
og fengið kaffipoka og nýtt hlutverk í tilverunni.
með brennivínslögg eða hoffmannsdropum.
Þá þótti gott ráð til að örva sótt hjá sængur-
konum að gefa þeim vel sterkt kaffí.
Kaffið Svelgja Forhertar
En nú til dags er meira talað um að
kaffíð skemmi magann, valdi svefnleysi,
hjartveiki og guð má vita hveiju. Reyndar
hafa lengstaf einhveijir haft ýmigust á
kaffínu eins og sést af áiðumefndum væring-
um í útlöndum og líkingu Eggerts Ólafsson-
ar við „kolamylsnusaup" í vísu hér að fram-
an. Kveðskapur af því taginu hefur alltaf
verið til þó langtum flestar kaffívísur séu
ortar af ást og innileik. Eftirfarandi vísa
er til dæmis þekkt og ég hef heyrt hana
kennda a.m.k. fjómm hagyrðingum:
Ketil velgja konumar
kaffið svelgja forhertar
ófriðhelgar allsstaðar
afþví fjelga skuldirnar.
Og best er að enda á svari við þessu níði,
en ég hefí séð niður skrifaðar eftirfarandi
§órar vísur sem allar meinast ortar tii að
svara þessari árás á kaffíð og kvenkynið. í
næstu tveimur svara konumar með því að
láta kallana hafa það:
Bændursvína brúka sið
belgja vtnið ísinn kvið
skynsemd týna ogskemma frið
skæla trýnið út á hlið
Hin er sömuleiðis um karlkynið:
Eyðirgóðu áliti
öllum gróða spillir
frið burt óðum færandi
færir þjóð úr skyrtunni.
Þessar tvær em hinsvegar eftir karlmenn
sem risu til vamar:
Ketil heita konumar
kaffið veita ósparar
verkum breyta ei vilja þar
þó vaxi um sveitir skuldimar.
Kaffið góðu konurnar
kaupa þjóð til blessunar
oss það bjóða alls staðar
eisu flóða gmndimar
TU heimildarmanna þjóðhattadeildar
og annarra góðra fróðleiksmanna á ís-
landi.
Þessi samantekt er hvað ísland varðar
að langmestu leyti byggð á svömm heimild-
armanna þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns
við spumingaskrá 57 um drykkjarföng. Um
leið og þeim em þökkuð góð skrif og fróðleg
vil ég taka fram að vísumar fengum við
eins og vera ber sendar í mörgum afbrigðum
og ýmsir höfundar til nefndir. Er það nánast
tilviljun hvaða gerðir em hér birtar. Fleiri
afbrigði af þessum vísum, aðrar kaffívísur
ásamt öllum þeim kaffífróðleik sem menn
kunna að liggja á, þiggjum við á þjóðhátta-
deildinni með þökkum.
Höfundurinn er sagnfræðingur og starfar í þjóðhátta-
deild Þjóðminjasafnsins.
Helstu heimildir:
Óprentaðar heimildir:
Svör við spumingaskrá 57, „Drykkir og drykkjarföng"
á þjóðháttadeild Þjóðminjasafns.:
Prentaðar heimií dir:
Eggert Ólafsson: „Kvæði“ Reykjavfk 1953; „Encyc-
lopædia Britannica", Jón Hjaltalfn: „Lækninga-kver“
Kbh. 1840; Jónas Jónasson frá Hrafnagili: „Islenskir
þjóðhættir“, Reykjavík 1961; „Salmonsens Konversat-
ions Leksikon", Þorvaldur Thoroddsen: „Ferðabók
I-IV“Kbh. 1913-1915.
Jónas Friðgeir
Ekkert
Ljóshærður daprinn
líður
eins og draumur
út úr engu
og inn í ekkert.
Ekkertið hlær
og ekkertið grætur
út í tómið
út í myrkrið
... og nóttina
endalaust tómið
myrkrið og nóttina.
Ekkertið kemur
og ekkertið fer
eins og dökkhærður
dagur sem deyr
djúpt
inn í sjálfan sig.
Höfundur er skáld í Reykjavík.
Kristinn Magnússon
Borg
Það
elta allir
alla
í fermetrasnauðu
húsi
í fjallskugganum
sautján hundruð
og súrkál
Pass
Svo fauk
húsið
fyrir kjörorðinu:
enginn
undir sama þaki -
Meira pláss
Stálslegin hjón
stinga af
til fjalla
Borgin eltir þau
Gunnar Hersveinn
Sigursteinsson
Stund eftir
stund
Stund eftir stund bíð
ég komu þinnar, strætó
ekur framhjá en
enginn knýr dyra. Dagur
er liðinn, nótt er í nánd.
Það hvfn í
skónum
Það hvín í skónum
gangstéttin spænist upp, í
grænum hvelli þýt
og á eldhraða Ijóssins
þráðbeina línu til þín.
IMapran
haust-
morgun
Napran haustmorpn
rignir og rignir yfir
einmana svein - eins
og él, eins og él - eftir
forboðna nótt í skógi.
Höfundur er stundakennari viö Ármúla-
skóla.