Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.1986, Blaðsíða 13

eftir í dauðann. Það er svo margt sem
maður fær ekki skilið, þrátt fyrir allan sinn
lærdóm.
Þegar hér er komið sögu eru 12 ár liðin
síðan bréfaskiptin urðu veruleg, og 14 ár
síðan þau hófust. Ætli bréfin hafi orðið
fyrir áhrifum hins daglega hversdagsleika
á þessum ái-um? Ætli þau hafi ennþá verið
opnuð með titrandi hiindum? Frú Meek hefur
breyst mikið á þessum árum. Þcir, sem
umgangast hana, lýsa henni sem æ fælnari,
öfgafengnari og harðari af sér. Hún klæðir
sig undarlega, og oft þvert á móti tískunni.
Hún er oft sem stolt drottning, sem enginn
fær að nálgast. Hennar eini tilgangur í lífinu
felst í að hlýða á tónlist Tjækovskys. Ef
það er ekki hægt í Rússlandi, ferðast hún
ómældar vegalengdir til Parísar, og leigir
þar leikhús fyrir sig eina til að geta notið
tónlistarinnar ein og óséð. Þetta minnir
óneitanlega á Lúðvík konung í Bæjaralandi,
en endalok hans urðu ömurleg, eins og
kunnugt er. Þeir, sem betur þóttust vita
lýstu því yfir að hann væri vitskertur,
steyptu honum því næst af stóli og settu
hann í einangrun. Ætli eitthvað líkt þessu
hafi skeð með frú Meek. Bréf hennar til
vinarins eina bera engin einkenni andlegs
sjúkleika. Þau eru skýr og skorinorð, en
jafnframt full blíðu, eins og áður. Þessi
mikilhæfa kona bjó yfir miklum kærleika.
Eitt sinn skrifar hún um mikið tap, sem
hún kveðst hafa orðið fyrir. En í Ijós kom,
að þetta var aðeins smávægilegt, miðað við
þau auðævi, sem hún hafði yfir að ráða.
Hélt frú Meck að ástandið væri alvarlegt,
eða var hún aðeins að prófa vin sinn? Hún
hafði aldrei reynt neitt slíkt áður, en alltaf
treyst honum blint. Hún hafði meira að
segja gert sér far um að bægja frá honum
öllum óþægjndum. Vildi hún kannski nú fá
vissu sína um, hvernig viðbrögð hans yrðu,
ef hún yrði fátæk? Samband tveggja mann-
eskja, sem búa við svo ólíkan efnahag sem
þau, hlýtur að vera vandkvæðum háð. Að
vísu gerir það málið auðveldara, að hér er
um velgjörðarmann og skjólstæðing hans
að ræða. Einnig má segja, að frú Meck
kunni einstaklega vel að vanda til allrar
umræðu um peningamál og er auk þess
mjög rausnarleg. Þótt fjárgjafir hennar og
styrkir væru stórir, stóð slíkt ætíð í skugga
blíðu hennar og umhyggju. Af flestum bréf-
unum má ráða að ást hans sé veikari en
hennar og ekki eins ástríðufull. í byijun
veltum við þeirri spurningn fyrir okkur,
hvort það væri ást eða vinátta, sem samein-
aði þau. Því er erfítt að svara. Jú, frú Meck
elskaði Tjækovsky, um það er ekki hægt
að efast. Honum þótti eins vænt um frú
Meck og honum gat þótt um nokkra konu.
En um ást í venjulegum skilningi þess orðs
var ekki að ræða. En þar er líka um að
kenna því fasta móti, sem við höfum viljað
steypa ástina í. Ástin er svo fjölbreytileg,
að eiginlega ætti ekki að vera hægt að
nota yfir hana nein orð. Tjækovsky var stóra
ástin í lífi frú Meck. Hann lýsir tilfinningum
sínum eiginlega best í tileinkun 4. sinfó-
níunnar, sem er svohljóðandi: „Besta vini
mínum“.
Bréf Fullt Af Sársauka
Síðustu bréfin eru lík þeim fyrstu, og
fjalla um tónlist en bera jafnframt vott um
umhyggju og hlýju. Tjækovsky skrifar 11.
júlí 1890:
„Ég hafði varla lokið við „Pique Dame“
þegar ég hóf vinnu við nýtt verk, sem
ég var með í undirbúningi. Ég vona, að
þér verðið ánægð að heyra, að ég hef
skrifað sextett fyrir strengi. Ég veit, hve
þér elskið kammertónlist, og gleðst því
yfír því, að þér getið heyrt sextettinn
minn. Og þér þurfíð ekki að fara á tón-
leika til þess, þar sem flutningurinn
geturfariðframheimahjáyður . . .“
En þegar litið er á dagsetningar þessara
síðustu bréfa, bregður manni í brún, við að
sjá, hve langt er orðið á milli bréfanna.
Ymislegt annað bendir einnig til þess að
samband þeirra sé að kulna. I byijun októ-
ber er Tjækovsky staddur í fagurri borg í
Kákasus, er Tíflis heitir. Þar býr Anatol
bróðir hans, og með honum nýtur tónskáldið
fegurðar staðarins.
Hann er nú tiltölulega hamingjusamur,
og góðum efnum búinn, já næstum ríkur
maður. Verndarengillinn hans, frú Meck,
vakir yfir honum eins og áður, og Tjækovsky
býst hvað úr hveiju við næsta bréfi. Það
kemur, en við lestur þess er sem honum
sortni fyrir augum. Honum finnst fyrst eins
og þctta sé martröð, og les bréfið aftur og
aftur. Það inniheldur aðeins fáeinar línur;
frú Meck segist hafa misst öll auðæfi sín,
og þess vegna megi hann ekki búast við
neinu fé frá henni framar. Gat þetta verið
alvara? Hugur hans fyllist spurningum. í lok
bréfsins er setning, sem særir hann djúpu
sári, því hún snertir viðkvæma strengi í
hjaita hans: „Gleymið mér ekki, og hugsið
stundum til mín“„
Þetta vom síðustu kveðjuorðin, og skiln-
aðurinn var sár. Bréf frú Meck var óskiljan-
legt, en jafnframt ótvírætt. Honum finnst
sem hnífi hafi verið stungið í hjaita sitt.
Hann reynir að skilja hvað er að gerast.
Stolt hans hefur verið sært djúpu sári. Hann
svarar svohljóðandi með bréfi dagsettu 4.
október:
„Ég var að fá brcf yðar í hcndur, en við
lesturþess fylltist ég djúpri hryggð. Það
var ekki mín vegna, heldur yðar vegna.
Þetta erekki aðcins orðagjáífur. Aðsjálf-
sögðu væri ekki rétt að segja að slfk
minnkun tekna minna hefði ekki áhrif á
fjárhag minn. Það gerir hún, þótt það
sé ekki í slíkum mæli sem þér haldið.
Tckjur mínar hafa aukist mjög hin síð-
ustu ár, og munu án efa halda áfram
að aukast. Yður er óhætt að trúa því,
að þér þurfið ekki að auka á áhyggjur
yðar mín vegna því að fjárhagslegur
skaði minn crmérekki tilfinnanlegur.
Þessu megið þér treysta fullkomlega . . .
Aðalatriðið er því ekki að cg vcrði að
eyða minna, heldur að þér verðið að
breyta Iffsstíl yðar. Þaðersáit, ogmóðg-
un við yður, og mér finnst sem ég verði
að ásaka einhvern fyrirþað (því auðvitað
eru þér ekki sek) en ég veit bara ekki
hvcr sá hinn seki raunverulega er. En
hneykslan mín er tilgangslaus, og þar
að auki hef ég engan rétt til að skipta
mér af fjölskyldumálum yðar. Ég mun
biðja hr. Pahulsky um að skrifa mér við
tækifæri, um það, hvernig þér hagið
málum yðar, hvar þér munuð búa og
hversu þetta mun nærri yður ganga. Eg
get ekki lýst því hvað þetta tekur mig
sáit, og hvað ég óttast um hagyðar. Eg
get ekki hugsað mér yður án ríkidæm-
is.. .! Síðustu orð bréfs yðar særðu mig
nokkuð, en ég held þó, að þér hafið ekki
meint þetta alvarlega. Trúið þér því
Tjækovsky 1893
virkilega á mig, að ég hugsi aðeins til
yðar á meðan ég fæ peninga frá yður?
Og þó svo væri, gæti ég samt gleymt
því eitt augnablik, hve mikið þér hafið
gert fyrir mig, og hve ég má vera yður
þakklátur? Það er ekki orðum aukið að
segja, að þérhafíð bjargað mér. Éghefði
áreiðanlega gengið af vitinu hefðuð þér
ekki komið mér til hjálpar, með vináttu
yðar, hluttekningu og fjárhagslegri að-
stoð. Allt þetta styrkti lífsvifja minn, sem
svo lítill var orðinn. Nei, kæra vinkona,
þér megið vera þess fullviss, að ég mun
hugsa til yðar, og blessa yður til minnar
hinstu stundar. Á þessari stundu gleðst
ég yfir því að geta tjáð yður takmarka-
lausa vináttu mína, sem ekki verður með
orðum lýst. Líklegast hafið þér ekki
hugmynd um, hvað góðgjörð yðar er
mikil. Annars myndi yður ekki koma til
hugar að biðja mig nú að hugsa „stund-
um“ til yðar! Það er ekki orðum aukið,
að égget ekki gleymt yður nokkra stund,
því að í hvert skipti er ég hugsa um
mig, verður mér ætíð, og óhjákvæmilega
hugsað til yðar. . .“
Þetta er bréf frá vini, sem segist kunna
þá list að vera þakklátur. Þetta er ekki
ástarbréf. Þegar sum bréf hans líktust ástar-
bréfum, þá var það líklegast eins konar
bergmál úr bréfum hennar. Hann fann
vináttu, en ekki ást. Sú vinátta var djúp
og falslaus, og henni fylgdu engin skilyrði.
Ætli ólíkar tilfinningar þeirra hafi eyðilagt
samband þeirra og gert það innantómt? Það
hvílir órannsakanlegur leyndardömur yfir I
þessum aðskilnaði.
HÚN SKRIFAÐIHONUM
Aldrei Aftur
Og það einkennilegasta er cftir: Fjár-
hagur frú Meck var alls ekki eins slæmur
og hún vildi þarna vera láta. Eigur hennar
vom jafn miklar cftir sem áður. Otal ástæð-
ur hafa verið nefndar fyrir þessu einkenni-
lega bréfí. En um hina raunvemlegu ástæðu
er allt á huldu. Með þessu bréfí, sem er
ópersónulegt ef undanskilin er síðasta setn-
ingin, lýkur bréfaskiptunum snögglega. Frú
Meek skrifaði Tjækovsky aldrei framar.
Nokkrar tilgátur em um skýringar á þessari
gátu. Kannski hún hafi frétt af því, hvernig
kenndum hans til karlmanna var háttað.
Kannski hún hafi viljað fórna þessari vináttu
vegna eins sona sinna, sem var veikur.
Báðar þessar skýringar eru í hæsta máta
ólíklegar. Samband þeirra var byggt á
grunni þess, að þau höfðu samið um að sjást
aldrei. Þetta útilokar þá skýringu, að frúin
hafi slitið sambandi þeirra til að forðast
hneyksli. Tjækovsky reyndi oftsinnis eftir
þetta að hafa samband við frú Meck, en
það reyndist alltaf árangurslaust. Pahulsky,
sem eitt sinn var nemandi hans og ávallt
einlægur aðdáandi, sendi öll bréf hans til
baka með þeirri athugasemd að frú Meck
væri slæm á taugum, og þyldi þar af leið-
andi ekki að fá bréf, eða svara þeim. Ef
þetta er rétt, hlýtur eitthvað að hafa komið
fyrir, því að frúin hafði haft styrka stjóm
á málum sínum til þessa. Ætli hún hafí
bilað á geðsmunum, verið svipt sjálfsforræði
og haldið fanginni í húsi sínu? Síðasta bréfíð
hennar vekur til umhugsunar um þetta. Um
fölsun er ekki að ræða, frekar þá, að henni
hafi verið lesinn textinn fyrir.
Það má vel vera, að aðstoð hennar og
vinátta við tónskáldið hafi verið litin horn-
auga af ijölskyldu hennar. Það fólk hefur
kannski náð yfirhöndinni, og látið svipta
hana sjálfsforræði, til að komast sjálft að
auðævum hennar. Kannski það hafí samið
allt bréfið, nema síðustu setninguna?
Endalok Lúðvíks 2. konungs af Bæjara-
landi urðu lík þessu. Trækovsky var frú
Meck það sem Wagner var Lúðvík 2. Hinn
elskaði og virti vinur, sem þurfti fjárhagsað-
stoðar við. Upp frá þessum októberdegi
1890, breiðist þögult myrkur um þessa
mikilhæfu konu. Enginn mun framar geta
gert sér í hugarlund hvernig líf hennar var
þessi 3 ár, sem hún enn átti eftir ólifuð.
Þó má geta nærri um það, að tilfinningar
hennar til Tjækovskys höfðu ekki breyst.
Þær höfðu verið henni allt í heil 14 ár af
lífí hennar. Þessar hugleiðingar útiloka
næstum, að hún hafí sjálfviljug slitið sam-
bandi þeirra. Þó má draga enn aðrar álykt-
anir, til að upplýsa þetta einkennilega mál.
í 14 ár, hafði frúin verið tónskáldinu stoð
og stytta í lífí hans. Á þessu tímabili hafði
hún elst og þjáðist nú af ýmsum kvillum,
sem hún vildi helst leyna fyrir vipi sínum.
Hún vildi ekki að hann hefði áhyggjur,
þótt hún hefði hita eða langvarandi hósta,
en kannski hann hafi komist að slíku eftir
öðrum leiðum. Frú Meck nálgaðist sextug-
asta aldursárið. Henni fannst hún vera
gömul, þreytt og útslitin. Hún ímyndaði sér
vin sinn ávallt ungan, sigri hrósandi og lífs-
glaðan yfir frægð sinni. Ætlaði hún nú að
fórna sér? Hélt hún að hún væri honum
aðeins til trafala?
Ef eðli sambands þeirra hefði verið annað,
gætu þessar hugleiðingar átt rétt á sér. Þá
væri þessi ákvörðun frú Meck næsta ofur-
mannleg. En slík ákvörðun tapar gildi sínu
í svo sjaldgæfu sambandi sem þeirra, þó
að ekki megi útiloka hana sem skýringu á
viðbrögðum frú Meck. Eiginlega hefðu hlut-
verkaskipti átt að eiga sér þama stað.
Tjækovsky hefði átt að gerast stoð og stytta
konunnar, sem var farin að eldast. Var
þessi kona svo stolt, að hún vildi heldur
sjá á bak vini sínum, en að íþyngja honum
á nokkur hátt? Þá bar þessi þunga ákvörðun
ekki vott um hjartakulda, heldur stórkost-
legan kærleika ...
„BLÍÐAOGSTRÍÐA“
„Kannski dýrkaði ég N. Philaretownu
svo, vegna þess að ég kynntist henni
aldrei persónulega. Mér kom aldrei til
hugar, að slík gyðja gæti breyst. Ég hélt
að fyrr myndi heimsendir verða, en að
N. Philaretowna breyttist gagnvart mér.
Samt hefur þetta gerst. Það kollvarpar
öllum hugmyndum mínum um manneskj-
ur, og gerir trúna á það góða í þeim að
engu. Það rænir sálu mína friði, og eitrar
fyrir mér þá hamingju sem forlögin hafa
ætlaðmér...“
Tjækovsky í bréf til Wladislaw Pahulsky
18.júníl891.
Sárið í hjarta hans varð æ dýpra. Það
gerir sársauka hans enn meiri, að fyrst var

stolt hans sært, síðan hjartað. Hann er
hræddúf llfn að hönúm værí lcennt um að
hafa valdið skilnaðinum, og þá að græðgi
hefði ráðið gjörðum hans. Pahulsky endur-
sendir þctta bréf, eins og öll önnur. Hann
minnist á slæmt ástand frú Meck. Skrif
hans bera vott' um þá hlýju og virðingu, sem
hann ávallt auðsýndi kennara sínum. Það
hafði ekkeit breyst þótt hann yrði tengda-
sonur frú Meck. En hann tekur af öll tví-
mæli um það, að Tjækovsky nái nokkurn
tíma aftur sambandi við hana. Sársaukanum
linnir ekki, en lífið heldur áfram. Hann tekst
nýjar ferðir á hendur, og semur ný tónverk.
Hann stjórnar verkum sínum í Frakklandi
og Bandaríkjunum. Það sækja mjög á hann
lungar hugsanir. Síðurnar í dagbók hans
eru fullar af hugleiðingum um heimspeki,
trú, dauða og ódauðleika sálarinnar. Frú
Meck er enn á lífi, en hún er jafnvel fjær
honum en ef hún væri dáin. Enginn svarar
spurningum hans lengur, og hann hlýtur
ekki huggun hjá neinum. Hann vantar ást
hennar í sorgum sínum, og vantar alla von.
Hann gerir erfðaskrá, en kemst þá að því
að hann á cngin auðævi, sökum þess, hve
iirlátur hann hafði verið. Þó þarf hann ekki
að hafa neinar áhyggjur, því að frægð hans
skapar honum alltaf nýjartekjur.
Endalokin nálgast. Hann gerir sér enga
grein fyrir því, enda ekki von, þar sem
heilsa hans nú er miklu betri en hún var
jegar hann var ungur. Þó er eins og innst
inni geri hann sér þetta ómeðvitað ljóst,
iví að afkiist hans eru óvenjumikil. Fyrir
hvern scmur hann nú? Einmanaleiki hans
er mikill. Hann leitar að manneskju sem
gæti orðið sannur vinur og telur sig finna
hana í systursyni sínum Wladimir Dawidow,
sem á aðeins eftir að valda frænda sínum
vonbrigðum. Þetta minnir óneitanlega á
hliðstæðu í lífí meistarans mikla, Beet-
hovens. Tjækovsky finnur að tíminn líður,
og finnst lífsverki sínu enn ólokið. Hann
skrifar eftirfarandi í dagbók sína: „Mikið
er lífíð stutt! Ég þyrfti enn svo mikið að
gera, hugsa og skapa! Maður frestar öllu,
aftur og aftur, þar til dauðinn bíður
manns...“
„Mér fínnst dálitið undarlegt, að i síðustu
sinfóníunni minni, sem ég var að Ijúka
við, er eins og eitthvað, sem minnir á
sálumessu. Sérstaklega á þetta við í
lokakaflanum..."
Tjækovsky í bréfi til Konstantins stór-
fursta sumarið 1893.
Litirnir breytast hægt og hægt, dofna
og verða æ þunglyndari. Sumarið er liðið
að hausti. Tjækovsky fínnst hann hafa samið
sálumessu sína. í byijun október fer hann
til Pétursborgar, til að stjóma þar þessu
nýja verki sínu. Æfingar hefjast. En í þetta
sinn virðist hann vera einkennilega annars
hugar. Tónlistarmennirnir spila án innlifun-
ar. Tónskáldið stöðvar leikinn og kemur
með athugasemdir. Stundum er eins og
hann vilji segja: Spilið af kærleika, því
þannig samdi ég þetta! Skiljið þið ekki, að
þetta er mín hinsta kveðja?
En hann þegir. Tónlistarmennirnir leika
áfram, villulaust, en án innileika. Tjækovsky
er óendanlega einn. Mönnum ber ekki saman
um atburði næstu daga. Modest, bróðir tón-
skáldsins, segir bróður sinn hafa verið glað-
an og áhyggjulausan. Aðrir segja hann hafa
þjáðst af þunglyndi. Kannski er hvort
tveggja rétt. Einn dagur getur verið óendan-
lega langur, og klukkustundirnar rétt silast
áfram. Þar er bæði hlátur og grát að fínna.
Áður en vinir hans geta náð að stöðva hann,
drekkur Tjækovsky glas af ósoðnu vatni
með máltíð. Þá gekk kólerufaraldur í borg-
inni, og að drekka ósoðið vatn var eiginlega
sjálfsmorð. Hvort þetta var aðeins óvarkárni
eða hfeint sjálfsmorð, veit enginn enn.
Tjækovsky leggst veikur af kóleru. Hann
minnist móður sinnar, sem hann hafði misst
úr þessum sama sjúkdómi. í óráðinu nefnir
hann nafn frú Meck næstum eins og með
ásökun í rómnum. Innra fyrir býr djúpt sár.
Þetta nafn, sem svo mikil áhrif hafði haft
á sálu hans, hafði hann skrifað þúsund
sinnum. Nadjeschda . . ., fornafn hennar.
Bræður hans og nokkrir vinir dvelja hjá
honum þar til hann gefur upp öndina kl. 3
um morguninn þ. 6. nóvember 1893. Fréttin
um dauða hans berst eins og eldur í sinu
um allt Rússland, Evrópu og Ameríku.
Nokkmm dögum síðar er 6. sinfónían endur-
flutt. Nú hlustar fólk djúpt snortið. Margir
gráta, en andstæðingar Tjækovskys þegja
þunnu hljóði.
Nokkrum vikum eftir lát síns elskaða
vinar, deyr frú Meck. Líf þeirra voru sam-
tvinnuð á margan hátt, eins og svo oft er,
þótt slíkt sé ofar mannlegum skilningi. Við
vitum ekkert um síðustu ár hennar. En
varla er annað mögulegt, en að hljómarnir
frá verkum Tjækovskys hafi lifað í huga
hennar.
Þýtt úr bókinni Tschaikowsky - Ein
Lebensbild eftir Kurt Pahlen.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. ÁGÚST 1986 1