Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1986, Side 5

Enn eitt mikilvægt atriði er ótalið, sem
nánar verður vikið að síðar. Samkvæmt
Stóradómi renna sektir í flestum tilfellum
tii konungs og sýslumanna, en áður hafði
þetta verið kirkjunni dijúg tekjulind, og
samfara því hverfur forræði kirkjunnar í
siðferðismálum í hendur hins veraldlega
valds. Verður mikilvægi þessa áréttað frek-
ar síðar.
Refsispekin sem býr að baki refsiákvörð-
unum Stóradóms ber svip þeirra hugmynda
sem réðu ríkjum á þessum tíma meðal ann-
arra Evrópuþjóða. Eitt megin einkennið eru
ákaflega harðar refsingar sem lagðar eru
við siðferðisbrotum og mun harðari en áður
þekktust í íslenskum lögum fyrir sams kon-
ar brot. Refsiharkan gengdi margþættum
tilgangi og e.t.v. er óljóst hvað vakti fyrir
löggjafanum í hvert skipti. í fyrsta lagi
hefur refsiharkan vísast átt að hafa varnað-
aráhrif, þ.e. með þeim hætti að fæla fólk
frá afbrotum af þessu tagi, fyrst og fremst
hinn brotlega sjálfan og þó ekki síður aðra
sem voru vitni að framkvæmd refsingarinn-
ar. Þá hefur harkan eflaust átt að fela í sér
friðþægingu fyrir hinn brotlega, eins konar
sáluhjálp, en jafnframt hafa menn með
þessu þótst bægja frá reiði Guðs og koma
í veg fyrir máttuga og ægilega hefnd hans.
Ef hugað er nánar að þeim refsingum
sem Stóridómur leggur við siðferðisbrotum,
einkum þeim er talin voru til hinna alvar-
legri, er víst óhætt að segja að stærstu
einkennin séu ofstæki og óbilgimi. Má einna
helst líkja þessu við, að kölski hafi tekið sér
stöðu við dyr himnaríkis og sýnist það vera
í æpandi mótsögn gegn boðum fagnaðarer-
indisins hér á jörðu með allan sinn bróður-
kærleik og umburðarlyndi. Eru ómældar
þær þjáningar sem löggjöf þessi átti eftir
að leiða yfir þúsundir Islendinga uns yfir
lauk. Má segja að með setningu Stóradóms
hafi blautri tusku verið slengt í andlit þjóðar-
innar. Slík stóryrði bjóða að vísu heim
einföldunum og ósanngjörnum sleggjudóm-
um, þar sem sögulegt samhengi er með
þeim rofið. Staðreyndimar verða hins vegar
ekki umflúnar og tala þær sínu máli um
hina öfugsnúnu siðfræði sem bjó með vaids-
mönnum á þessum tíma.
Stóridómur Og Siðaskiftin.
SÖGULEGAR FORSENDIJR
í Stóradómi er gerð tilraun til að skýra
hvers vegna nauðsynlegt þótti að setja nýja
iöggjöf um siðferðilega breytni manna, „sem
að í vorum íslenzkum lögum ei var svo fullu-
lega né skilmerkilega ámálgað eður tileink-
að, með því þann heiðurlegi, velbyrðugi og
háttaktaði höfuðsmann Páll Stígsson, kongl.
majest. befalingsmann yfir allt ísland hafði
hér dóms á beðizt af lögmönnunum og þótti
hér svo stórleg þörf og nauðsyn á vera,
sakir þeirrar óhæfu og fordæðuskapar sem
svo margan hendir opt og ósjaldan, ár eptir
ár, mest sakir hegningarleysis, sem guð
forbetri, og etc.“
Hætt er við, að það yrði frekar þunn
sagnfræði ef stuðst yrði við þessa skýringu
eina við athugun á sögulegum forsendum
Stóradóms. Telja verður, að skilningur á
þessu fyrirbæri fáist ekki nema þrennt sé
haft í huga. í fyrsta tagi með hvaða hætti
Stóridómur tengist eflingu konungsvalds
hér á landi á kostnað kirkjuvalds næstu
áratugina eftir að siðaskiptin voru um garð
gengin. í öðru lagi kenningar siðaskipta-
frömuðanna, einkum Marteins Lúther, um
kynlíf og hjónaband og verkaskiptingu and-
legs og veraldlegs valds. í þriðja lagi er
nauðsynlegt að sýna hvemig setning Stóra-
dóms er í samræmi við réttarþróun í öðrum
löndum N-Evrópu í kjölfar siðaskiptanna.
Verða nú þessir þættir athugaðir betur.
Með setningu Stóradóms hverfur forræði
kirkjunnar í siðferðisefnum til hins verald-
lega valds og jafnframt því rennur sakeyrir
til konungs og sýslumanna, en hafði áður
runnið til kirkjunnar. Gefur þetta strax til
kynna að tilætlun konungs með Stóradómi
hafi ekki aðeins verið að passa upp á sið-
Gerður var munur á
refsingu eftir
kynjum, eða öllu
heldur
framkvæmdinni
sjálfri. Fyrir
blóðskömm og
hórdóm
(framhjáhald) í
þriðja sinn, skyldi
konum drekkt en
karlar voru höggnir.
c
Sakamenn sem dæmdir höfðu verið til lífsláts þótti sleppa of vel með því einu
að missa höfuðið. Oft hljóðuðu dómar uppá klípingar með glóandi töngum og
beinbrot fyrir aftöku. Böðlarnir voru stundum sjálfir sakamenn, sem höfðu tek-
ið að sér „embættið" og losnað sjálfir undan refsingu með því. Þannig var t.d.
um Guðlaug, sem nefndur var Bessastaðaböðull. Hann var fátækur maður, bjó
á Hvaleyri 'við Hafnarfjörð og neyddist til að stela mat úr verzlun. í stað þess
að taka út harða refsingu tók hann að sér böðulsverkin og fékk þá nokkra ríkis-
dali aukalega fyrir klípingar með töngum og beinbrot.
ferði landans, heldur kunni hér pólitísk
atriði einnig að spila inn í. Spurningin stóð
sem sagt bæði um auknar tekjur konungs
af landinu og aukin völd.
Á miðöldum jókst auður og völd kirkjunn-
ar jafnt og þétt og hér á landi reis veldi
kirkjunnar sennilega hæst í tíð Ogmundar
biskups Pálssonar í Skálholti og Jóns Ara-
sonar á Hólum. Það má heita viðurkennd
skoðun meðal sagnfræðinga, að siðaskiptin
verði ekki skýrð, hvorki hér á landi né í
öðrum löndum, nema hafðar séu í huga til-
raunir konungsvaldsins til að efla auð sinn
og völd á kostnað kirkjunnar. Verður ekki
nánar fjallað um þessar kenningar hér en
það sem skiptir mestu máli er að sýna að
setning Stóradóms er í fullu samræmi við
tilraunir konungs til að treysta tak sitt á
þjóðinni, bæði efnahagslega og pólitískt, og
er í þessum skilningi aðeins eitt af þeim
meðulum sem konungur notaði í þessu skyni.
Á árinu 1559—1566 var hirðstjóri kon-
ungs hér á landi sá nafnkunni maður Páll
Stígsson. Að öðrum fulltrúum Danakonungs
hér á landi ólöstuðum var hann sennilega
sá sem af hvað mestum dugnaði og harð-
fylgi efldi áhrif og völd konungs. Var
Stóridómur m.a. eitt af hans verkum. Með
því að skoða starf Páls má sjá með hversu
skipulegum og einbeittum hætti konungur
sölsar undir sig völd og eignir á íslandi og
ekki síst á kostnað kirkjunnar.
Hér að framan er minnst á bréf sem lög-
mennirnir Eggert Hannesson og Páll
Vigfússon sendu konungi 1559, en aðalefni
þess var ósk um að Páll Stígsson yrði settur
í embætti hirðstjóra er Knútur Steinsson
færi frá. Ennfremur er í bréfi þessu kvartað
um tvennt er athygli vekur. í fyrsta lagi,
að jarðir séu að ófyrirsynju komnar undir
klaustur og kirkjur og þá er þess einnig
óskað að konungur sendi út réttarbót um
refsingar við óskírlífi. Miðað við síðari fram-
gang Páls Stígssonar í málum þessum má
leiða að því getur að áðurnefndar athuga-
semdir séu runnnar undan rifjum hans.
Skipunarbréf fékk Páll í embætti hirðstjóra
28. mars 1560, og leið ekki á löngu þar til
opinberaðist sá einbeitti ásetningur hans að
auka völd konungs hér á landi. Árin 1560,
1561 og 1563 sendi Páll Stígsson konungi
þrjú bréf og er forvitnilegt að skoða efni
þeirra um það sem þama var að gerast.
í fyrsta bréfínu er einkum rætt um
brennisteinsnám á íslandi og er Páll að
benda konungi á leiðir til að ná þeirri tekju-
lind undir sig, sem og konungur gerði á
næstu árum. Átti einokun á brennisteins-
námi og verslun með brennistein eftir að
verða konungi drjúg tekjulind. í þessu bréfi
ræðir Páll einnig um flutning Lögréttu,
kirkjujarðir og síðast en ekki síst um þá
feiknarlegu spillingu sem hér þrífist meðal
alþýðu manna, með hórdómi og öðru ótil-
hlýðilegu háttalagi og hvetur til að eitthvað
sé gert í þeim efnum. í bréfinu frá 1561
víkur Páll einkum að tvennu. í fyrsta lagi
kvartar hann yfir því hversu miklar jarðeign-
ir hér á landi lúti forræði klaustra og kirkna.
I öðm lagi áréttar hann þá skoðun sína að
nauðsynlegt sé að gripa til aðgerða til að
hafa hemil á holdlegum fysnum íslendinga.
í þriðja bréfinu, sem er þeirra ítarlegast og
ákveðnast er Páli einkum tíðrætt um siða-
skiptin og kirkjuvaldið. Enn á ný er þess
óskað að konungur gefi út fyrirmæli um
refsingar við óskírlífi og jafnframt leggur
hann til, að veitingavald biskupa á presta-
köllum verði af þeim tekið og það fengið í
hendur fulltrúum konungs, með því að prest-
ar séu mjög þijóskufullir við erindum
konungs hérlendis. Einnig er að fínna tillög-
ur Páls um stofnun yfírdóms á Alþingi, sem
verður að skoðast sem viðleitni til að hafa
enn frekari áhrif á dómsvaldið í landinu.
Af því sem hér hefur verið nefnt er aug-
Ijós sá ásetningur Páls hirðstjóra, að
knésetja kirkjuna og rýra hana völdum og
tekjum sem mögulegt væri. En hvemig tekst
svo Páli að koma þessum vilja sínum í fram-
kvæmd? í stuttu máli tók konungur
hugmyndum Páls opnum örmum, enda vom
þær honum síður en svo á móti skapi. Hér
skal aðeins staldrað vð þær aðgerðir kon-
ungs sem helst snerta kirkjuna. Fyrst er
að geta opins bréfs frá 27. mars 1563, með
fyrirmælum konungs um að sóknarprestar
skuli fá veitingarbréfið frá lénsmanni kon-
ungs. Ugglaust hefur veitingarvald biskupa
á prestsembættum átt sinn þátt í rótgróinni
virðingu prestastéttarinnar fyrir biskupa-
valdinu. Fátt var því betur til þess fallið,
að grafa undan veldi og áhrifum biskup-
anna, en að taka veitingarvaldið til prests-
embætta úr höndum þeirra. Var það vísasta
leiðin til að beygja prestastéttina til þeirrar
hlýðni og undirgefni, sem konungur óskaði.
Af sömu rót eru runnar tilraunir konungs
til að ná undir sig jarðeignum kirkjunnar.
Með lögleiðingu Koldingsrecess og stað-
festingu Stóradóms 1564 er stigið enn eitt
skrefið á þessari braut. Hvað snertir Stóra-
dóm, er það einkum tvennt sem lýtur að
eflingu konungsvalds á íslandi. í fyrsta lagi
missir kirkjan forræði sitt í siðferðismálum
og í öðru lagi verður hún af drjúgri tekju-
lind, sakeyrinum. Með staðfestingu Stóra-
dóms slær konungur tvær flugur í einu
höggi, lamar veldi kirkjunnar á mikilvægu
sviði og sviptir hana drjúgum tekjustofni.
Það er ýmsum vandkvæðum bundið að
gera sér grein fyrir því hversu miklir fjár-
munir voru hér í húfi og hversu miklar
raunverulegar tekjur konungs af sakeyrin-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. SEPTEMBER 1986 5