Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1986, Page 9

Parísaróperan sýndi „Tarare" eftir Salieri
1787, en hann vann þá sinn stærsta sigur
sem tónskáld.
Síðan fetaði hann framabrautina sam-
kvæmt ítarlegri áætlun, hann hélt hljóm-
leika fyrir konungsættina af Habsburg og
þáði viss boð erlendis um að koma þar fram
sem gestur. Gassman dó 1774, og það kom
engum á óvart, hver tók við af honum. 24
ára gamall gegndi Salieri einu virðulegasta
embætti í Evrópu: sem hirðtónskáld og tón-
listarstjóri við ítölsku óperuna í Vín. Og
þegar staða hirðhljómsveitarstjóra hjá Jósef
2. varð síðan laus eftir fráfall meistara Gius-
eppe Bonnos 1788, reyndist uppskeran eins
og sáð hafði verið . . . Salieri fékk stöðuna.
mönnum segir það svo sem ekki neitt, en
áður fyrr táknaði það magt og myndug-
leika. Hann þjónaði hirðinni í hálfa öld og
þar af í 36 ár sem æðsti valdsmaður keisara-
dæmis habsborgara í öllum málefnum, er
vörðuðu tónlist, ef til vill að undanteknum
keisaranum sjálfum.
Hirðhljómsveitarstjóri sló sjaldan taktinn
sjálfur nema við mjög hátíðleg tækifæri.
Hann valdi aftur á móti stjórnendur og tón-
listarmenn fyrir þá hljómleika, sem hann
annaðist um. Embættinu fylgdi einnig
ábyrgð á ráðningu nýliða, menntun, skjala-
safni, nótnasafni, launum og eftirlaunum
tónlistarmanna og verkefnavali hinna keis-
aralegu leikhúsa og tónlistarfélaga.
Kennari Beethovens
Og Schuberts
Allt þetta var í traustum höndum Salier-
is. Auk þess varð hann forseti Félags
tónlistarmanna í Vín, skólastjóri (1810—
1820) Keisaralega tónlistarskólans og um-
sjónarmaður Félags tónlistarvina. Hann var
auk þess víðkunnur kennari og nokkrir nem-
enda hans hétu Beethoven, Schubert,
Czerny, Siissmayr og Liszt... fyrir utan
þennan W.A. Mozart, sem fyrir siða sakir
tók nokkra tíma hjá honum til að komast að
í hinu keisaralega hljómleikahaldi.
Það var aldrei neitt vafamál, hver ætti
að hljóta heiðurinn af því að sjá um hljóm-
listina fyrir Vínarráðstefnuna 1814—1815,
en í tilefni af þeim merkisviðburði hlaut
Salieri bæði orðu frönsku heiðursfylkingar-
innar og borgarlykil Vínar úr gulli.
Hinn keisaralegi hirðhljómsveitarstjóri,
Antonio Salieri, lézt 7. maí 1825 á heimili
sínu í faðmi sinnar stóru fjölskyldu og fékk
hægt andlát.
Salieri getur ekki hafa verið alveg eins
vitlaus og Milos Forman gerði hann 159
árum síðar.
Sögutúlkun myndarinnar hefur að vonum
verið mótmælt, en Forman hefur gefið
nokkrar skýringar á máli sínu: — Þú
hann hefur m.a. skrifað bókina: „Mozart
og heimur hans“.
— Sjálf hugmyndin, að Salieri hafi ofsótt
Mozart, er röng. Þetta er gömul saga, seg-
ir annar sænskur sérfræðirigur í Mozart.
Og sjálf skröksagan er miklu eldri en
mynd Formans og leikrit Peter Shaffers.
Leikþáttur Pusjkins, „Mozart og Salieri",
er frá 1830, þegar kviksögur voru enn í
gangi um játningar hins gamla gæðings
keisarans á banabeði fimm árum áður.
Á tímum Mozarts var sannarlega góður
jarðvegur fyrir gróusögur um leynimakk og
vélabrögð. Frá fomu fari var Vín heims-
borg. Þar ægði saman fólki af ýmsu
þjóðerni. Ferðamenn nú á dögum reka aug-
un í skilti með fjölskrúðugum nöfnum á
höllum og borgarhlutum: Schwarzenberg-
platz, Kinsky Allée, Esterházy, Lobkowitz,
Tmka, Demetriades o.s.frv. Og þeir sem
komu þangað vom Þjóðverjar, Italir, Grikk-
ir, Ungveijar, Pólveijar, Slóvakar, Slóvenar,
Serbar og Gyðingar frá Vestur-Evrópu og
Austurlöndum. Rómveijar byggðu virkið
Vindobona á bökkum Dónár, en miðstöð
veldis Habsborgaraættarinnar var Vín frá
1278. Það var þó ekki fyrr en við lok 17.
aldar, að hún varð stórborg í Evrópu, eftir
að Tyrkir höfðu verið hraktir á brott 1683.
DÝRÐOG Ljómi Vínar
í HÁMARKI
Léttirinn og fögnuðurinn eftir undanhald
Tyrkja, sem setið höfðu um borgina, var
slíkur, að menn efldust brátt að stolti, föður-
landsást og framtakssemi. Aðalinn og
yfirstéttina greip eins konar byggingaræði,
eftir að menn höfðu náð sér og tímarnir
batnað, og þeir kepptust um að byggja
íburðarmiklar hallir. Lífsstíllinn varð svo
brátt í samræmi við hallirnar. Barokklistin
í Vín spratt upp úr þessum jarðvegi. Og
hljómlistin var í mestum hávegum höfð.
Dýrð og ljómi Vínar hefur aldrei verið
meiri en á síðustu þrem áratugum 18. aldar
— tímum Mozarts. Tónlistarmenn, sem báru
Rússneska þjóðskáldið Pusjkin og tékkneski
kvikmyndahöfundurinn Milos Forman hafa leyst
gátuna um dauða Mozarts fyrir aldur fram á sama
hátt: Það var ítalinn Antonio Salieri, sem byrlaði
honum eitur. í myndinni er Salieri lýst sem frekar
hæfileikasnauðu varmenni. En í heimabæ hans á
Ítalíu hafa menn aðrar hugmyndir um hann og heiðra
minningu hans með tónlistarhátíð.
En af hveiju að þreyta lesandann með
öllum þessum nöfnum og upplýsingum af
spássíum tónlistarsögunnar? Jú, vegna þess
að með því er verið að gægjast inn fyrir
rykföllnustu tjöld hennar og líta inn í sali,
sem nútímamenn vita harla lítið um.
Flest þessara nafna eru ekkert annað en
nöfnin, þannig að ekki einu sinni tónlistar-
sagnfræðingar hafa áhuga á þeim. Það var
ljómi yfir þeim á sínum tfma bak við keisara-
legar dyr, sem lokaðar voru öðrum en
yfirstéttinni í Vín. Síðan dofnaði ljóminn.
Salieri var stærst þessara nafna. Nútíma-
verður að muna, að það var engin lítiis
háttar öfundsýki, sem Salieri var hald-
inn ... það var virkilega mögnuð öfundsýki,
sem byggðist á aðdáun og ást á Mozart og
skilningi á því, hvílíkur afburðamaður hann
væri í tónlist, sagði Forman í blaðaviðtali.
— Ég hef sjaldan notið þess betur að
horfa á mynd í bíó ... en lýsingin á Mozart
er röng, hann er látinn vera galgopi, og það
er aðeins tónlistin, sem ber það með sér,
að hann hafi verið snillingur.
Þetta segir Nils-Olof Franzén, fyrrver-
andi dagskrárstjóri sænska útvarpsins, en
af, voru í metum eins og beztu veiðifálkar,
og til Vínar sóttu hæfíieikamenn á sviði
tónlistar hvaðanæva úr Evrópu.
Einn kom frá Feneyjum og hét Antonio
Salieri.
Tólf ára drengur, Wolfgang Amadeus
Mozart, og hinn metnaðarfulli faðir hans
börðust í gegnum hríðarbyl á leiðinni frá
Salzburg ti Vínar, en þar fengu þeir tveggja
tíma áheyrn hjá keisaradrottningunni og
syni hennar, Jósef 2.
Það leið nokkur tími, þangað til fundum
þeirra bar saman, en það var hirðskáldið
Lorenzo da Ponte, sem varð þess valdandi.
Um hann skrifar Mozart í fjörlegu bréfi til
Leopolds, föður síns:
„ ... hann verður endilega að semja nýjan
texta fyrir Salieri, og hann verður ekki
búinn að því næstu mánuði. Á eftir hefur
hann lofað að semja óperutexta handa mér.
En ef þeim Salieri kemur vel saman, þá fæ
ég aldrei á ævinni neitt frá honum ...“
Salieri var þá áhrifamikill stjómandi við
ítalska leikhúsið, og talið var fullvíst, að
verk hans með texta eftir hið dáða skáld
hlyti hinar beztu viðtökur, en það var öðru
nær og varð tilefni til hneykslanlegra deilna
á milli þeirra. Salieri skeílti sökinni á hinn
ómerkilega texta Pontes, en Ponte fór ekki
dult með, hve auvirðilegt hlutskipti það
væri að semja texta við hina andlausu og
leiðinlegu tónlist Salieris.
Inn um þessa rifu skauzt Mozart snagg-
aralega eins og refurinn inn í hænsnakof-
ann. Og Salieri varð ekki beint hrifinn af
því, þegar verk þeirra Ponte og Mozarts,
„Brúðkaup Figaros", var frumsýnt í Burg-
theater í Vín 1. maí 1786 að viðstöddum
keisaranum, sem virtist hinn ánægðasti.
Ákveðið hafði verið, að hin nýja ópera
Salieris, „Hellir Trofonios", yrði flutt, en
að fyrirmælum keisarans sjáifs var hún lát-
in víkja fyrir verki hins unga Mozarts.
Nú átti margur von á því í Vín, að í
uppsiglingu væri valdabarátta og einvígi
listamanna, sem fróðlegt væri að fylgjast
með.
Æringinn Mozart vakti ástarhatur.
Röng Lýsing á Salieri
í kvikmyndinni er Salieri eins konar Drac-
ula, riðvaxinn með kónganef, sífellt með
einhver vélabrögð í huga og brosir aldrei,
nema þegar honum hefur tekizt að koma
stráknum Mozart í vanda.
Það er til vitnisburður um hið gagnstæða
í skapgerð Salieris.
Einn af mörgum nemendum hans var
J.F. von Mosel, aðstoðarleikhússtjóri og virð-
ingarmaður við hirðina. Enginn vafi er á
því, að hann hefur verið kunnugur mönnum
og málefnum á æðstu stöðum.
Tveimur árum eftir lát Salieris gaf von
Mosel út bók, „Um líf og störf Antonio
Salieris", þar sem hann lýsir honum ótví-
rætt sem glaðsinna og gjafmildum manni,
náttúruunnanda, sem átti stóra og góða fjöl-
skyldu, en enga óvini, og áhugasömum
kennara, sem gjama hafi leiðbeint efnalitl-
um nemendum ókeypis.
Það eru aðeins sögnsagnir, að hann hafi
ofsótt Mozart, en engar sannanir eru fyrir
hendi þar að lútandi.
Þeir voru afar ólíkir að eðlisfari, og það
hefur styrkt samsæriskenningamar. Annars
vegar var hinn kærulausi, síflissandi, en
ótrúlega hraðvirki og snjalli Mozart, en hins
vegar hinn reglusami og fágaði embættis-
maður, sem afkastaði 39 óperum, án þess
að nokkur kæmist í námunda við ódauðleik-
ann.
Mörgum umsóknum Mozarts var hafnað
um dagana. Ein var sú, er hann sótti um
að verða annar hljómsveitarstjóri hjá Leo-
pold, keisara, eftirmanni Jósefs 2. Til að
fylgja málinu eftir skrifaði hann Frans, erki-
hertoga, bréf þar sem sagði:
„ ... knúður af metnaðargimd, starfs-
löngun og sannfæringu um eigin hæfileika
hef ég dirfzt að sækja um stöðu sem annar
hljómsveitarstjóri, sér í lagi þar sem hinn
ágæti hljómsveitarstjóri, Salieri, hefur aldr-
ei lagt stund á kirkjutónlist, en ég hef aftur
á móti allt frá barnæsku verið vel heima í
þeirri grein tónlistar. Sú litla frægð, sem
ég hef öðlazt fyrir píanóleik, hefur einnig
orðið mér hvatning til að æskja þeirrar vel-
vildar að mega náðarsamlegast vera til
aðstoðar við tónlistarfræðslu fjölskyldu keis-
arans...“
En hann fékk ekki einu sinni þessa lítil-
mótlegu stöðu miðað við hæfni hans.
Fjölskylda keisarans vildi ekki þiggja tilsögn
tónlistarmanns, sem hafði ekki einkalífíð
eða íjármálin í betra lagi en þessi Mozart.
Mozart fannst, að menn ynnu á móti sér
og jafnvel hötuðu sig sumir. Hann leit á
Salieri sem erkifjandmann sinn og keppi-
naut, én hvergi hefur fundist staðfesting á
því með því til dæmis, að Salieri hafi undir-
ritað einhver bréf, sem vom Mozart í óhag.
Á Mörkum Hins Leyfilega
Aftur á móti þykir sannað, að vinsældir
Mozarts hafi farið þverrandi. Frægð Moz-
arts í Vín byggðist á hæfni hans sem
píanóleikara og ferskleika sem tónskálds.
En hann varð æ umdeildari sem óperuhöf-
undur. Eftir hina miklu velgengni í byijun
dofnaði áhuginn almennt, og síðan tók yfir-
stéttin að furða sig á smekkleysi hans í
efnisvali. „Brúðkaup Fígaros" varð þrátt
fyrir frábærar viðtökur upphafið að glötun
Mozarts. „Brottnámið úr kvennabúrinu" var
einnig á mörkum hins leyfílega.
Öðm máli gegndi um hinn fágaða Anton-
io Salieri, því að ópemr hans fjölluðu um
sómasamleg efni og tónlistin var þekkileg.
Frá 1790 finnur Mozart, að það er beinlín-
is unnið á móti honum.. .vinir líta niður
og hraða sér framhjá honum, söngvarar og
tónlistarmenn kjósa heldur verkefni hjá
Weigl og Salieri, boðum í veizlur fækkar,
hljómleikar Mozarts em illa sóttir — og ein-
I
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. NÓVEMBER 1986 8