Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1987, Page 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. JANÚAR 1987 5
og þar sat Bergur Pálsson sem einskonar
andlegur leiðtogi þessarar kynslóðar gáfu-
manna og skálda.
í síðdegiskaffítímanum í Sjálfstæðishús-
inu við Austurvöll, söfnuðust saman flestir
kaupsýslumenn borgarinnar — aðrir en sam-
vinnumenn, en nær öll viðskiptastarfsemi
borgarinnar fór þá fram innan Hringbraut-
ar. Hagkaup var þá ekki til, Silli og Valdi
áttu annaðhvort hom í miðbænum og eina
alvöru hótelið í Reykjavík var Hótel Borg.
Sigurður Ben. var stammgestur við ákveðið
borð í Sjálfstæðishúsinu. Það var all sér-
kennilegur söfnuður, sem þar kom saman.
Þar vom Tolli og Polli. Tolli er Þorvaldur
í Sfld og físk, síkátur og hress. Polli er
Lúðvíg Hjálmtýsson þá forstjóri sjálfstæðis-
hússins, ákaflega skemmtilegur og frá-
sagnaglaður maður, sem frétti allt úr
pólitíkinni og kryddaði mál sitt jákvæðum
húmor. Hann kunni svo margar gamansög-
ur af háum og lágum, að aldrei þraut.
Þangað kom oft Pétur Guðjónsson, stór-
húseigandi og kaupsýslumaður. Pétur var
menntaður loftskeytamaður og hafði siglt
allt stríðið til Bretlands og efnast vel — auk
þess sem hann tók við þéttum arfí eftir
föður sinn, Guðjón kaupmann á Hverfísgötu
50. Hans áhugasvið vom alþjóðastjómmál
á háu plani. Oft á ári lagði hann leið sína
til útlanda, þar hitti hann alþjóðlegt stór-
menni í svissnesku Ölpunum, m.a. íranskeis-
ara heitinn og umgekkst þetta lið eins og
jafningja. Hann var áskrifandi að ótöluleg-
um fjölda erlendra tímarita um viðskipti og
stjómmál, þrælstúderaði þau og hafði bréfa-
samband við ijölda merkra erlendra höfð-
ingja og uppfínningamanna og hafði mikil
áform á pijónunum. Hann var áhugamaður
um herfræði og hertækni — og kunnáttu-
maður á þessum sviðum — málamaður
mikill. Pétur Guðjónsson var ferðagarpur —
reykti ekki eða drakk. Því kom það vinum
hans mjög á óvart, þegar hann féll andvana
í jöklaferð með erlendum höfðingjum. Þeir,
sem þekktu Pétur Guðjónsson virtu hann
fyrir dugnað hans og frumleika.
Skelfirinn
Agnar Bogason, ritstjóri Mánudagsblaðs-
ins, var skelfirinn í þessum annars friðsæla
borgarahópi kaffíkarla. Að loknum dular-
fullum námsferli í Bandaríkjunum, hafði
Agnar stofnað Mánudagsblaðið, sem hann
kallaði blað fyrir alla. Mörgum þótti Mánu-
dagsblaðið vera óþverra sorprit, enda kom
það oft með mjög neyðarlegar athugasemd-
ir um menn og málefni, og einnig uppljóstr-
anir, misvel undirbyggðar. Rekstur Agnars
á Mánudagsblaðinu var mjög persónubund-
inn. Hann var blaðið og blaðið var hann.
Venjulega var hann kominn á fætur uppúr
klukkan 5 að morgni. Pantaði þá kúsk af
BSR, oftast var það „einkadriver“, var siðan
ekið út fyrir bæinn, gjarna austur á Selfoss
fyrstu sýn vera hrokafullur og yfirgangs-
samur gikkur og vissulega var hann beizkur
og súr útí samfélagið og ýmsa samtíðar-
menn, einkum þó samvinnumenn — og dró
margt sundur og saman úr háði, en oft var
blað hans þó miklu betur skrifað heldur en
sambærileg ádeilublöð sem síðar hafa
sprottið upp, þótt þau hafí á sér menningar-
legra yfírbragð. Andlegt og líkamlegt þrek
Agnars Bogasonar var með fádæmum.
Afengisdrykkja hans var honum lengi vel
ekki verulegur fjötur um fót, en þar kom,
að Bakkus lagði hann að velli. hann var,
þrátt fyrir allt, eftirsjá þeirra, sem þekktu
hann, því hann var miklu skárri manneslq'a
en hann vildi sjálfur vera láta.
Tómas skáld Guðmundsson var á þessum
árum á hátindi frægðar sinnar, dáð og virt
þjóðskáld. Þegar hann settist að umræddu
kaffiborði, lagði hann gjörsamlega til hliðar
allan hátíðleika, lézt ekkert vera annars
hugar eða utan við sig og reytti af sér brand-
arana og sagði svo undurfurðulegar
gamansögur af vinum sínum, að menn átt-
uðu sig ekki á innihaldi þeirra fyrr en löngu
seinna. Með Tómasi kom oft Haraldur Á.
Sigurðsson stórkaupmaður og alþekktur
gamanleikari, sem kitlaði svo hláturtaugar
gesta á revíum hér í bænum, að nærvera
hans ein á sviðinu keyrði allt um koll í saln-
um. Haraldur var einstaklega umtalsfrómur
og ljúfur maður, — og átti því ekki allskost-
— og dreypt á viskíi eða öðrum göfugri
áfengistegundum. Þegar bæjarbúar voru að
rísa úr rekkju á níunda tímanum, var Agn-
ar Bogason að koma akandi í bæinn, hress
og kátur og kíkti í morgunkaffið á Borg-
inni og fékk oft ijómakönnu með koníaki
til bragðbætis. Fram að hádegi sinnti hann
síðan fréttaöflun fyrir blað sitt, heimsótti
auglýsendur, kíkti í prentsmiðju Þjóðviljans,
þar sem blaðið var prentað — og kom svo
í síðdegiskaffitímanum í Sjálfstæðishúsið
og hitti kumpána sína þar við borðið. Mánu-
dagsblaðið var mjög umdeilt blað, en það
var keypt af almenningi á þessum árum.
Það birti ekki aðeins bombufréttir úr þjóðlíf-
inu og slúðursögur af börunum, heldur hafði
það fasta dálkahöfunda, sem vöktu áhuga
lesenda, m.a. Guðbrand Jónsson prófessor,
Ólaf menntaskólakennara Hansson og
Hriflu-Jónas. Agnar Bogason virtist við
ar vel heima í þessum félagsskap, þar sem
algengara var, að til umræðu væru gallar
samtíðarmanna en kostir.
„Eitthundrað
Þúsund MlLLJÓN“
Eitt sinn kom skáld götunnar, Vilhjálmur
frá Skáholti, í heimsókn að kaffíborði hinna
listelsku heildsala. Skáldið hafði tekið sér
frí frá blómasölu sinni við Aðalstrætið —
fengið sér ærlega neðan í því og hafði
greinilega haft nokkra útivist, því fótabún-
aður hans var með sérkennilegra móti: Á
öðrum fæti var hann í mórauðum ullarsokk,
en hnéháu stígvéli á hinum. Skáldið gekk
hægum en hnitmiðuðum skrefum í átt að
borðinu, klæddur ljósum rykfrakka, sem lif-
• að hafði sitt fegursta. Úlfgrátt hárið flyks-
aðist fram á ennið. Einars Benediktssonar-
yfirskeggið var illa hirt og augun hálf lukt.
Hann fetaði sig hægum skrefum upp þrepin
að borðinu og stóð sem frosinn við borðs-
endann og lagði óhreina hrammana á borðið.
Hinir listelsku kaupahéðnar með silkibindin
urðu sem lamaðir, enginn sagði orð, nema
skáldið, sem stundi þungan um leið og hann
sagði: ekkert röfl.
Það var einn maður staddur við borðið,
sem áttaði sig strax á því, að eitthvað
þurfti að gera — og það strax. Það var
Magnús Kjaran stórkaupmaður. Magnús
Kjaran var á yngri árum mikill íþrótta- og
glímumaður og hugsjónir ungmennafélag-
anna höfðu fyllt hann eldmóði um aldamótin.
Síðar varð hann landsfrægur maður á al-
þingishátíðinni á Þingvöllum árið 1930,
þegar hann var framkvæmdastjóri þessarar
miklu hátíðar — og þótti framgangur hans
og allur atbeini þar til mikillar fyrirmyndar.
Hann var auðugur stórsali með fín erlend
umboð, meiriháttar bóka- og málverkasafn-
ari, fagurkeri af gamla skólanum og rak á
þessum árum mjög menningarlega útgáfu-
starfsemi undir nafni Bókfellsútgáfunnar.
Magnús Kjaran reis upp frá borðinu og tók
skáldið undir arm og leiddi hann frá borðinu
— um leið og hann benti mér að koma
með. Síðan gekk þessi þrenning út um
speglagang veitingahússins og út í vorsólina
á Austurvelli. Skáldið var bæði með ráði
og rænu þegar út kom, gekk einn og óstudd-
ur og bauð okkur að koma með sér til blóma-
og listmunagallerís síns, sem staðsett var í
djúpum skjallara bakvið Aðalstræti 9, þá
Gildaskálann. Á leiðinni sagði hann
okkur, að hann hefði verið úti í Lands-
banka og Halli Jó. sem hann kallaði,
deildarstjóri víxladeildar bankans,
faðir Matthíasar Johannesens, hefði
lánað sér það sem hann kallaði
eitthundraðþúsundmilljón —
ekkert röfl. Á leiðinni
þennan stutta spöl
hittum við Oscar
Clausen, kaupmann og fræðimann, kunnan
borgara. Skáldið, sem var akkúrat að koma
úr Landsbankanum með eitthundrað þúsund
milljón, ekkert röfl, stöðvaði Clausen á
göngunni, — klappaði honum kumpánlega
á öxlina og sagði stundarhátt, þannig, að
vegfarendur í grenndinni litu undrandi til
okkar: Oh-litli gyðingurinn minn, Clausen,
fimmhundruðkal! — ekkert röfl. Clausen
reiddi fram féð af höfðingskap og áfram
héldum við í átt til starfsstöðvar skáldsins.
Ragnar Þórðarson kaupmaður í verzluninni
Gullfoss, eigandi hússins Aðalstræti 9, hafði
lánað Vilhjálmi skáldi djúpan kjallara undir
bakhúsinu. Þangað hafði skáldið flutt teppi
og djúpa stóla, fengið bækur út í reikning
hjá Ragnari í Smára og komist að samning-
um við fuglastoppara að selja fyrir hann
uppstoppaða fugla og ýmis önnur smærri
dýr. Húsnæðið var langt og mjótt, lengst
niðri í jörðinni og þar gætti mjög sjávar-
falla, þannig að þegar stórstreymt var,
mátti skáldið eða vinir hans standa með
tuskur, kústa og fötur og beijast við vatns-
flauminn, sem leitaði uppeftir bókahillunum
í átt að uppstoppuðu fuglunum. Þegar við
komum niður í kjallarann, kom í ljós, að
þennan dag var rekstur fyrirtækisins með
nokkuð sérstæðum hætti. Skáldið hafði boð-
ið til sín glaðværum félögum af báðum
kynjum og söngur og glaumur barst að
eyrum komumanna. Dósóteus Tímóteusson
verkamaður og skáld var að ausa gólfíð,
samtímis því að hann sagði viðstöddum frá
því, þegar Pétur bankastjóri Benediktsson
keypti af honum víxilinn með nafni Ólafs
Thors, tengdaföður Péturs.
EKKERT UGLUÞRAS HÉR ...
Vilhjálmur skáld tók nú við stjóminni á
ný. Við settumst í djúpa, signa stóla, sem
möruðu í hálfu kafi, en skammelum og
kollstólum var dreift um gólfið til að feta
sig eftir.
Dökkhærðar þokkadísar á nokkuð óræð-
um aldri gengu um beina og afhentu
komumönnum glös. Skáldið var í feikna
stuði og fór með kvæði sín:
Stæli ég glóandi gulli
úr greip hvers einasta manns
væri ég öm tninnar ættar
o.s.frv.
í þeim svifum var hurðin opnuð og inn
gægðist roskin kona með skýluklút, greini-
lega viðskiptavinur. Hún gerði sér ekki ljóst
strax, að hér var engum viðskiptum sinnt,
heldur ríkti hér gleði og gaman og skáld-
skapur hafður um hönd. Konan óð vatnselg-
inn inn eftir húsnæðinu og skoðaði blóm,
bækur og uppstoppaða fugla, sem var
snyrtilega fyrir komið meðfram veggjum.
Hún sá strax hver var húsráðandi og sagði
lágum rómi: Það var þama útaf uglunni
... uglunni. . . Ég talaði við yður í gær
útaf uglunni.. . Hva .. . anzaði Vilhjálmur
skáld — líkt og viðutan, enda var hann í
miðjum klíðum að flytja ljóð sín ...
... það var þama útaf uglunni... sagði
konan og var nú greinilega orðin all smeyk.
... ekkert röfl .. . umlaði í skáldinu. Kon-
an hafði greinilega komið til þess að kaupa
uglu, þvi nú sagði hún — nokkuð ákveðnari
í bragði, það var þama útaf uglunni... ég
ætlaði að fá þessa uglu . . . og benti á snæ-
uglu, sem trónaði á einni bókahillunni.
... Hva ... hrópaði skáldið ... uglu ...
ekkert röfl . .. ekkert röfl . . . ekkert uglu-
þras hér------út með þig...
Það vom slík tilþrif í þessum hávæm
viðbrögðum skáldsins gagnvart viðskipta-
vininum, að konuskinnið hljóp skvampandi
til dyra og forðaði sér út í sólina.
Síðan hélt þessi gleði áfram — öllum til
ánægju og segir ekki meir af því.
ÁHRIF RÓGSINS ... “
Stundum kom Sigurður Ben. með Jóhann-
es Kjarval með sér í kaffið. Þeir vom
gamlir vinir og félagar. Á vinnustofulcfti
Kjarvals í Austurstræti 12, hafði Sigurður
líka skrifstofu sína og málverkamiðlun í
áratugi. Þegar Kjarval varð þreyttur og leið-
ur á síbylju kaupendanna, sem leituðu eftir
málverkum hans, kom hann þeim yfir á
Sigurð, sem var í senn umboðsmaður hans
og stuggaði fólki frá meistaranum, svo hann
fengi vinnufrið.
Einhveiju sinni hafði Sigurður komið með
Kjarval að kaffíborðinu. Hinir listelsku
kaupahéðnar vom óvenju umtalsillir þennan
eftirmiðdag. Kjarval mælti ekki orð frá vör-
um allan tímann, virtist hugsi, drakk kaffíð
og nartaði í kleinu. Þegar menn bjuggust
til brottferðar, stóð meistari upp, reisti sig
allan, hneigði sig svo djúpt og sagði dimm-
um bassarómi sínum, um leið og hann setti
upp hattkúfinn: Jæja-drengir ... nú veit ég,
hvað doktorsritgerðin mín á að heita:
sko . . . Áhrif rógsins á gengi íslenzku krón-
unnar ... sælir. Það virtist enginn við-
staddra átta sig á dýpt þessara orða, þama
á kaffistaðnum fyrir 30 ámm.
Sigurður Ben. var maður gamla mið-
bæjarins í marga áratugi. Hann hafði þar
aðstöðu sína og setti mikinn svip á mannlíf-
ið þar. Þótt hann væri jafnan með gaman-
yrði á vömm, var slíkt eingöngu brynja innri
festu og sífelldrar iðju, sem var nær eðli
hans. Hann hélt höfðinu köldu en hjartanu
heitu. Greinar hans em margar með bezta
prósa okkar tíma, dreifðar í blöðum. Það
var því eðlilegt, að jafn kröfuhörðum smekk-
manni félli miður hin síbyljandi nútímafjöl-
miðlun, þar sem magnleysi magnsins er eitt
helzta einkennið.
Höfundurinn er bóksali í Reykjavik.