Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1987, Blaðsíða 11

líklegt er að hvað þá varðaði hafi svipað j
verið upp á teningnum og með þingfarar- í
kaupið og þeir fyrst og fremst staðið undir |
kostnaði við helgihald. Tekjur sínar hafa i
goðamir fyrst og fremst haft af búskap,
sektarfé sem þeir náðu í er þeir tóku að sér
mál fyrir menn og einnig má vera að þeir
hafi rekið einhvers konar lánastarfsemi og
hlaupið undir bagga með þingmönnum
sínum ef hart var í ári og fengið greitt síðar
með vöxtum.
Það er athyglisvert að í Grágás eru eng-
in ákvæði um héraðsstjóm goðanna. Ekki
er ljóst hvers vegna svo er, en þó má geta
sér þess til að í hinum fyrstu lögum hafi
ákvæðin um störi og hlutverk goðanna ver-
ið mun nákvæmari en þau sem varðveist
hafa. Þegar svo hefð var komin á embættis-
færslu þeirra þá hafa lagaákvæðin fallið í
gleymsku.
Goðorðin voru ekki afmörkuð landfræði-
lega nema að bændur gátu aðeins sagt sig
í þing til þeirra goða sem áttu goðorð í
þeim fjórðungi sem þeir bjuggu í. Goðorðin
voru því, ef svo má segja, þar sem þing-
menn goðanna bjuggu. Langalgengast var
auðvitað að þeir byggju í nágrenni við höfuð-
ból goðans. Goðorðin hafa því í raun haft
eins konar afmarkaðan landfræðilegan
kjama.4
Persónuleg Eign
Goðorðið var persónuleg eign goðans og
þótt tekið væri fram í lögum að það væri
vald en ekki fé þá var það samt oft metið
til ijár. Goðinn gat selt goðorð sitt, gefíð
það eða látið af hendi á annan hátt. Goðorð
gengu þó yfírleitt í erfðir innan goðaætt-
anna og sá sem mest átti undir sér innan
ættarinnar fór með það á þingum þó ekki
væri það algilt. Stundum kom það fyrir að
menn skiptu goðorði á milli sín en aðeins
annar gat farið með það í einu. Ekki þurfti
að spyrja álits þótt eigendaskipti yrðu á
goðorðinu því samkvæmt lagabókstafnum
gátu þingmenn sagt sig úr þingi þess goða
sem þeim líkaði ekki við og gengið til liðs
við annan goða. Ekki er þó alltaf víst að
bændur hafí þorað að nýta sér þennan rétt
því mikill aflsmunur var milli goða og bónda
ef til átaka kom og varla hafa goðamir
tekið því þegjandi og hljóðalaust að bændur
segðu sig úr goðorðum þeirra.
Af þessari upptalningu má sjá að mikill
munur hefur verið á íslenska goðaveldinu
og því ríkisvaldi sem þekktist á hinum Norð-
urlöndunum á þessum tíma. Það sem
óneitanlega vekur mesta athygli er að ekki
skuli vera gert ráð fyrir að neinn aðili hafi
með höndum framkvæmdavald í því þjóð-
félagi sem hér var byggt upp. Norsku
konungamir og jarlar þeirra og hersar gátu
þó státað af því í vopnabúri sínu þótt þeir
væru ekki alltaf í aðstöðu til að beita þvi.
Konungamir höfðu líka dómsvaldið í sínum
höndum en líklega hafa þingin haldið lög-
gjafarvaldinu að minnsta kosti í orði kveðnu.
Konungdæmið og umdæmi jarla og hersa
■ voru landfræðilega afmörkuð og ef mönnum
líkaði ekki landstjórnin áttu þeir ekki á öðm
kost en hypja sig úr landi því innanlands
var ekki í önnur hús að venda.
Út frá sjónarmiði nútímamanns er upp-
bygging íslenska þjóðveldisins óneitanlega
mun frumstæðari en uppbygging norska
konungsríkisins og veldur þar mestu um
hinn sérkennilegi skortur á framkvæmda-
valdi. Nú var því ekki um að kenna að
íslendingar þekktu ekki miðstýrt fram-
kvæmdavald. Það var nú einmitt vegna
þess hvemig þessu framkvæmdavaldi var
beitt að margir þeirra flúðu frá Noregi og
settust að hér á landi.
Reynt Að Koma í Veg Fyrir
Of Mikil völd Eins Manns
Þegar íslendingar völdu sér stjómskipan
er einmitt líklegt að þeir hafí leitast við að
gera hana sem ólíkasta því sem var í Nor-
egi þótt þeir líktu að öðru leyti eftir norskum
lögum. Þeir hafa því meðvitað forðast allt
sem stuðlað gæti að því að einn maður
gæti sölsað undir sig öll völd í samfélaginu.
Islendingar óttuðust ekki að án fram-
kvæmdavalds yrði þjóðfélagið stjómleysi að
bráð heldur þvert á móti að sterkt fram-
kvæmdavald byði heim hættunni á því að
einn einstaklingur fengi of mikil völd.
Ef þetta var tilgangur þeirra sem lögðu
grundvöllinn að goðaveldinu þá verður ekki
betur séð en bærilega hafí til tekist. Líklega
hafa þó völdin fljótlega færst á færri hend-
ur en ætlunin var í upphafi en það var þó
ekki fyrr en undir lok þjóðveldisins að einn
maður náði öllum völdum innanlands í sínar
hendur og þessum völdum náði hann aðeins
með aðstoð erlendis frá. Ekki má heldur
gleyma því að á hámiðöldum var ríkjandi
önnur hugmyndafræði en verið hafði þegar
goðaveldið var sett á stofn.
Fram á 13. öld sáu goðamir til þess að
enginn úr þeirra hópi yrði of valdamikill og
jafnvel þótt mörg goðorð söfnuðust í nokkr-
ar valdamiklar ættir þá blossaði upp innan
þeirra valdabarátta og þær börðust inn-
byrðis af engu minni krafti en við aðrar
ættir. Líklega em Sturlungar besta dæmið
um þetta.
En þá vaknar spumingin, fundu íslend-
ingar sjálfir upp þetta fyrirkomulag eða
tóku þeir það upp eftir öðmm og löguðu
að aðstæðum hér á landi. Það er sannast
sagna að hvergi í Vestur-Evrópu var við
lýði stjómskipulag sem var nákvæmlega
eins og íslenska goðaveldið en hins vegar
verður þó ekki annað sagt en allmikil líkindi
séu með íslenska goðanum og lagalegri
stöðu írska héraðskonungsins, rí túaithe.
VÖLD OG SKYLDUR
Írska Héraðskonungsins
Við upphafí víkingaaldar hafði ástandið
á Irlandi breyst töluvert frá því sem var til
foma. Völd höfðu færst á færri hendur og
ríkin stækkað frá því sem áður var. Enn
börðust þau þó innbyrðis eins og áður og
var ástandið svipað því sem gerðist hér á
landi á Sturlungaöld.5 Embætti rí túaithe
var orðið ansi neðarlega í írska valda-
píramidanum og yfírkonungar af ýmsum
gerðum vom komnir til sögunnar og höfðu
margir hveijir töluverð völd. Það er best
að taka það fram strax að óvíst er hvort
rí túaithe hafí nokkum tíma haft þá stöðu
sem lögin gera ráð fyrir. Það er nú einu
sinni svo að lög lýsa því aðeins hvemig
menn hugsuðu sér að hlutimir ættu að vera
en ekki hvemig þeir vom í raun og vem.
Lítum nú nánar á rí túaithe, völd hans,
réttindi og skyldur bæði samkvæmt lögum
og hvernig hann kemur okkur fyrir sjónir
í heimildum um írskt þjóðfélag á 9. og 10.
öld.
Gmnneiningin í írsku samfélagi nefndist
fíne. Þetta var hópur náskyldra ættingja,
nánar tiltekið fjórir ættliðir og hafði hver
fíne eignarhald á landsvæði.6
Pólitíska gmnneiningin nefndist túath7
og var hún landfræðilega afmörkuð. Hver
túath samanstóð af nokkmm fíne og yfír
hverri túath var konungur, rí túaithe. Ég
hef kosið að nefna hann héraðskonung því
hæpið er að kalla hann ættarkonung eða
ættarhöfðingja því það gefur til kynna að
fólkið sem myndaði túath ha.fi verið skylt
innbyrðis en svo var alls ekki. Túath gat
táknað hvort tveggja í senn það svæði sem
konungurinn réð yfir og fólkið sem byggði
þetta svæði.
Formlega séð hafði héraðskonungurinn
næsta lítil völd. Hann hafði hvorki dóms-
vald né löggjafarvald og ekkert hafði hann
framkvæmdavaldið. Starf hans var fyrst og
fremst út á við. Hann kom fram fyrir hönd
síns túath, hann lýsti yfír stríði og samdi
um frið og hann gerði samninga og banda-
lög við aðra konunga. Inn á við hafði hann
völd til að beija niður uppreisn gegn sér.8
Það er þó næsta víst að innan héraðs hefur
konungurinn þó haft mun meiri áhrif en
lögin gera ráð fyrir rétt eins og íslenski
goðinn.
Þegnamir vom aðeins skuldbundnir
sínum hérðaskonungi. Ef samningar hans
við aðra konunga gerðu hann að undirkon-
ungi þeirra þá var það persónulegur
samningur milli konunganna og átti ekki
að gera þegnana á nokkum hátt skuld-
bundna yfírkonunginum. Trúlega hefur þó
raunin verið önnur og þegnar undirkonungs-
ins verið þvingaðir með valdi til þjónustu
við yfirkonunginn ef annað dugði ekki til.
Þessu hefur því verið svipað farið og rétti
íslenskra bænda til að velja innan hvaða
goðorðs þeir vildu vera.
Konungstignin erfðist en ekki til einhvers
ákveðins ættingja t.d. elsta sonar, heldur
átti heill hópur erfíngja rétt á embættinu,
þ.e.a.s. allir þeir sem áttu konung að forföð-
ur í allt að þriðja lið og fullnægðu öðmm
skilyrðum.9 Meginreglan var sú að sá erf-
ingjanna sem naut mest fylgis og átti sér
öflugasta stuðningsmenn hreppti konungs-
tignina. Fráfarandi konungur gat þó lagt
þeim lið sem hann hafði mest álit á með
því að útnefna hann eftirmann sinn en það
tryggði þó ekki að hinn útvaldi yrði konung-
ur.
Stundum kom það fyrir, að í deilum um
konungstignina urðu tveir hópar jafnsterkir.
Þá var gripið til þess ráðs að hafa tvo kon-
unga samtímis. Þetta var þó ætíð bráða-
birgða ráðstöfun.10 Vegna þess hve erfingjar
konungstignarinnar vom oft margir var það
fátítt að írsku ríkin yrðu öflug og víðáttu-
mikil. Þótt atkvæðamiklum konungi tækist
að bijóta undir sig nokkur nágrannaríki var
næsta víst að ríkið klofnaði að nokkmm
kynslóðum gengnum vegna erfðadeilna í
konungsfjölskyldunni.
Margt Sameiginlegt
Með tilliti til þess sem hér hefur verið
talið upp sýnist mér að írsku héraðskonung-
amir og íslensku goðamir eigi of margt
sameiginlegt til að um tilviljun geti verið
að ræða. Að sjálfsögðu er margt ólíkt með
þessum tveim embættum enda engin furða.
Irska héraðskonungsdæmið hafði mótast og
þróast í margar aldir en íslenska goðaveldið
er búið til, ef svo má segja, á skrifborði.
Drögum nú saman í stuttu máli það sem
írski héraðskonungurinn og íslenski goðinn
áttu sameiginlegt. Hvomgu embættinu
fylgdi framkvæmdavald en hins vegar höfðu
goðamir og héraðskonungamir mun meiri
völd og áhrif en lögin gerðu ráð fyrir. Bæði
embættin erfðust innan ráðandi ættar og
erfði sá sem öflugast fylgi hafði. Báðum
embættunum var hægt að skipta milli
manna. Vegna þess hvemig þessi embætti
erfðust þá höfðu þau stjómkerfí sem á þeim
grundvölluðust innbyggða sundrandi eðlis-
þætti sem komu í veg fyrir að stór og öflug
ríki mynduðust. Að lokum má svo minna á
að í báðum löndunum þurfti utanaðkomandi
afl til að mynda miðstýrt ríkisvald. Á ír-
landi var það enska konungsvaldið sem
gegndi þessu hlutverki en á Islandi það
norska.
MÁ Rekja Upphafið
TlL AUÐAR?
Mér sýnist æðimargt benda til þess að
Íslendingar hafí haft írsk lög og írsku hér-
aðskonungana til hliðsjónar þegar þeir
mótuðu stjómskipan sína. Þess var getið í
upphafi þessarar greinar að meirihluti land-
námsmanna hafí verið af norsku bergi
brotinn en allmargir komu þó frá Bretlands-
eyjum. Sumir þeirra vom Skotar aðrir írar
og þó nokkrir vom norrænumælandi menn
sem dvalist höfðu langdvölum fyrir vestan
haf. Ekki er nokkur vafí á því að í þessum
hópum hafi verið lögfróðir menn sem gátu
bent á írska fyrirkomulagið sem heppilega
lausn á því hvemig ætti að koma í veg fyr-
ir að sterkt ríkisvald myndaðist og atburð-
irnir í Noregi endurtækju sig.
En þá vaknar spumingin hvort ekki sé
hægt að nafngreina þetta fólk. Það fer ekki
milli mála að langlíklegasti kandidatinn í
leitinni að upphafsmanni íslenska goðaveld-
isins er Auður djúpúðga landnámskona úr
Dölunum. Hún hafði verið drottning í Dubl-
in og því líklegt að í fylgdarliði hennar hafí
verið fólk sem kunni vel skil á írskum lögum
og siðum. Norrænu konungamir í Dublin
áttu margvíslég samskipti við írsku ríkin
og þurftu því að hafa á sínum snærum
menn sem voru vel að sér í írskum lögum.
Þegar Auður hrökklaðist frá Dublin er trú-
legt að þetta fólk hafí fylgt henni enda
kannski ekki átt á neinu góðu von hjá sigur-
vegurunum.
Það vill líka svo skemmtilega til að í fylgd-
arliði Auðar eru tvær nafngreiridar mann-
eskjur sem gætu hafa lagt Auði til
hugmyndir í þessu máli en það em Erpur,
sonur Meldus jarls í Skotlandi, og Mýrgjól,
móðir hans, en hún var írsk konungsdóttir
og sögð margkunnandi.
Það skyldu þó aldrei hafa verið konur sem
lögðu grundvöllinn að íslenska goðaveldinu.
Höfundurinn er kennari við Hólabrekkuskóla í
Reykjavík.
Heimildaskrá:
1) íslendingabók, Kaupmannahöfn 1887,
bls. 5.
2) Nánari útlistanir á þessu efni má m.a.
fínna í Sögu íslands, Landnám og upp-
haf alsheijarríkis eftir Jakob Benedikts-
son, Reykjavík 1974, bls. 172—175.
Upphaf alsheijarríkis á íslandi eftir
Konrad Maurer, Reylq'avík 1882. ís-
lensk miðaldasaga eftir Bjöm Þor-
steinsson, Reykjavík 1978, bls. 51—52
og íslenzkt stjómarfar síðustu öld þjóð-
veldisins eftir Gísla Gíslason, Reykjavík
1944, bls. 50-88.
3) Gísli Gíslason, bls. 56—57.
4) Konrad Maurer bendir á að líklega
hafí þing og goðorð verið eitt og hið
sama framan af og því landfræðilega
afmarkuð, bls. 121—122.
5) Ireland before the Normans eftir
Donnacha Ó. Corráin, Dublin 1972,
bls. 96-97.
6) The Scholar Revolutionary, ritstjórar
F.X. Martin og F.J. Byme. MacNeill’s
study of the Ancient Irish Laws eftir
D.A. Binchy, Shannon 1973, bls. 44.
7) írska orðið túath á sér skyld orð í öðr-
um málum, t.d tud í velsku og theod í
engilsaxnesku. íslenska orðið þjóð mun
vera skyld þessum orðum. Sjá nánar
um þetta í D.A. Binchy, bls. 45—46.
8) Donnachu Ó. Corráin, bls. 28.
9) ibid, bls. 38—39.
10) ibid, bls. 39—40.
ÁSLAUG JENSDÓTTIR
Átján ára
/ augvm þínum æskan hló
í undraveldi sínu.
Fyrirheit í fasi bjó
með festu í svip og glaðri ró
þú gekkst að starfi þínu.
Til beggja hliða bros þitt skein
sem bergmál vors og gleði.
Þín lund var hrein
og hiklaus varstu ung og ein
með æskuþrótt í geði.
Þú búa vildir betri heim
sem brautryðjandi vinna.
í fylgd með þeim
sem farsæld meta ofar seim
felst auðna verka þinna.
Vorþrá
Dagur að kveldi kom
kveikt voru ljós á ný.
Hvísluðu draumar dags
dul inn í næturský.
Tími sem löngu leið
leifturhratt bjarma sló
bar með sér birtu og yl
blikaði í húmsins ró.
Fönn er um fjöll og grund
fennt er í gömul spor
Úr fjarskanum bláma ber
bíð ég uns kemur vor.
Höfundurinn er húsmóðir á Núpi í Dýrafirði.
JENNA JENSDÓTTIR
Indland
Indland í skini sólar
er brennandi geislum
baðar ferðamann.
Morandi dulmagnað mannlíf
ógnþrungin martröð, betlarar
athvarf fátæktar, hreysi
silfrað mánaskin, kvöldið
töfrar söngtóna, dansinn
seiðmýkt heyfinga, meyjar
austræn geðhrif, nóttin.
Fegurst bygginga Taj Mahal
máttur skáldskapar Tagore
trúarsagnir fomaldar, Vedufræðin
hámark listfengis, Mohabharata
fjárhirsla tungunnar, sanskrít.
Ákefð ferðamannsins, fróðleiksfýsn
opinská vitund hans, fáfræði.
(19. júní 1986)
Jenna er rithöfundur og býr I Reykjavík. Hún
er systir Áslaugar, sem hér á einnig Ijóð.
GERÐUR KRISTNÝ
Tilbrigði við
tónverk
Ég hef ort þér áður
eignað þér mitt kvæði.
Stilltu nú mína strengi
stijúktu þá með varúð
finndu hvemig hviðan
hvolfist yfir þig.
Sem ræð ég mínum rökum
við ráðum gangi verksins.
Nálgumst betur nótur
við náðum ekki áður.
Sem taktur minna tóna
ég treysti þínum slætti.
Ég veit af gömlum vana
verkið tekur enda,
spaldrast okkar spilverk
sprotann hefja aðrir
taktar munu týnast
tónar deyja út.
Höfundurinn er ung Reykjavíkurstúlka.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. FEBRÚAR 1987 1 1