Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1987, Blaðsíða 7

N
Haugfé frá Brú í Biskupstungvm.
heimum og lífi hetjanna eftir dauðann.
Snorri var kristinn maður sem skrifaði út
frá sjónarhóli kristinnar trúar og hefur ver-
ið bent á að sagan af Baldri, hinum hvíta
ás, sé ærið kristni skotin.
19. og 20. aldar menn hafa túlkað hinn
heiðna sið út frá Snorra. En, sem fyrr seg-
ir, finnst ekkert í gröfunum sem gefur
beinar vísbendingar um trúarlíf eða trúar-
hald. Minjarnar sem fínnast í gröfunum eru
af ýmsum toga. Haugbúinn var jafnan lagð-
ur á bakið, með beina fætur, eða á hlið
með bogin hné. Hjá honum kann að fínnast
hestur eða hundur, og við ályktum að þar
fari dýr sem honum þótti mjög vænt um,
hundur hans eða hestur. Stuðning við þessa
hugmynd fær maður frá þeirri staðreynd
að með hestum fylgir gjaman reiðbúnaður,
— aftur væntanlega- hins látna. Þá má ekki
gleyma að í heimildum er oft talað um sér-
staka hesta eða önnur dýr sem mönnum
voru sérlega kær, rétt eins og gerist enn í
dag.
Með körlum fylgdu helst vopn, misjafn-
lega ríkuleg, sem segir þá til um þjóðfélags-
stöðu eða áhugamál. Við Kaldárhöfða hjá
Úlfljótsvatni fannst t.d. kuml þar sem sam-
an lágu fullorðinn karl og bam. Þeir vom
heygðir með báti og tveimur umgöngum
af vopnum. Flest kuml hafa verið fátæklegri.
Svona upplýsingar geta sagt til um fram-
haldslíf ef við viljum. Þarna em heygðir
einstaklingar með þeim hlutum sem þeir
þurftu með.
En hvað þá um kuml eins og eitt margra
Kumlarannsóknir
og gildi þeirra
K
sumir vilja meina að sé öðm fremur trúarat-
riði. Þannig trúa menn á kristnihald fyrir
árið 1000 eða menn trúa á að ekki hafi
verið kristnihald fyrir árið 1000.
Hvati þessarar umræðu er sú staðreynd
að kumlin hér á landi hafa nokkuð sérstæða
dreifingu. Af þeim liðlega 300 kumlum á
tæplega 160 fundarstöðum sem rannsökuð
hafa verið og skýrt hefur verið frá á prenti
fundust langflest á Norðurlandi annarsveg-
ar og í Ámes- og Rangárvallasýslu hins
vegar. Nokkuð mörg kuml hafa fundist á
Austurlandi, aðallega í Norður-Múlasýslu.
Dr. Kristjáni Eldjám taldist til, í ritgerð
sinni árið 1956, að af 123 fundarstöðum
hefðu 79 verið á ofangreindum svæðum, en
enginn í Strandasýslu, Kjósarsýslu og
Hnappadalssýslu. Þá em níu aðrar sýslur
með aðeins eitt til tvö kuml. Suður-Þingeyj-
arsýsla sem og svæðið frá Ölfusá til (og
með) Vestfjarða em auðnir frá sjónarhóli
þess er leitar kumla. Og hvers vegna?
í fyrsta lagi verður að muna að kumla
hefur aldrei veri leitað hérlendis. Það þýðir
að við höfum enga hugmynd um hve mörg
kunna að vera til. Stór hluti þekktra kumla
fannst þegar á 19. öld. Hve mörg höfðu þá
þegar farið forgörðum? Þannig er til frá-
sagnir af því frá fyrri öldum að bein og
vopn hafí ftmdist í jörðu. Slíkt var ekki ein-
stætt, hvorki hér né erlendis að fomminjar
fyndust. Menn höfðu á hinn bóginn ekki
sama skilning á minjum fortíðarinnar og
því gleymdust slíkir hlutir. Ástæður þess
að kuml hafa fundist em einkum tvennar.
Náttúrulegar, — uppblástur, landbrot eða
annar ágangur af völdum vatns, sjávar og
vinda. Og mannlegar, — vegagerð eða aðr-
ar framkvæmdir við bújarðir. Ólíkar
aðstæður milli landshluta ráða orsökum.
Mjög mörg kuml í Eyjafirði fundust við
vegaframkvæmdir, vom ráðandi t.d. í Eyja-
fírði þar sem jarðvegseyðing er ekki mikil
og varðveisla því betri. Vitund um kumla-
fundi hefur án efa hvatt menn þar til að
taka eftir sliku. Reyndin er sú að það þarf
glöggt auga og æfíngu til að fínna fom-
minjar. Sunnanlands réði uppblástur meim.
Eftir MAGNUS
ÞORKELSSON
uml og haugfé eru athyglisvert umræðuefni
varðandi íslenskar fornleifar. Út frá þeim er
gjarnan ályktað um trúarlíf landnámsmanna
og tilveru kristinna manna í landinu fyrir
hina eiginlegu kristnitöku um árið 1000. Hér
er ætlunin að líta á þessa þrjá þætti og
athuga stuttlega hversvegna kuml geta ver-
ið afskaplega ríkulegar heimildir, en jafn-
framt varasamar og villugjarnar.
HVAÐ ERKUML?
Fyrst er rétt að skýra í stuttu máli hvað
teljast kuml. Kuml em heiðnar grafir, oft
gmnnar og skera sig helst frá kristnum
gröfum með því að í kumlum finnast ýmsir
munir sem taldir em hafa tilheyrt hinum
látna, vopn, búsáhöld, skrautmunir o.fl. auk
þess sem í grafirnar vom oftsinnis lögð
dýr, — helst hestar eða hundar. Þá vom
menn jafnvel jarðaðir í bátum og ósjaldan
fylgdi einhver umbúnaður með hinum látna.
Kumlin vom oftast nær höfð nærri bæj-
um, — heimili hins látna og þau gátu verið
mörg saman, þó það væri alls ekki algilt.
Kristnar grafir em á hinn bóginn alla jafn-
an tómar, utan beinleifa eða kistuleifa.
Munir og þess háttar vom ekki lagðir með
kristnum mönnum enda eiga þeir ekki að
geta tekið neitt með sér til himna. Sjald-
gæft var að bækur væm lagðar með fólki,
að minnsta kosti áður en prentun kom til
sögunnar. Þá em kristnir menn jarðaðir í
helgum reitum, — kirkjugörðum, þá jafnvel
svo hundruðum skiptir.
Um Trúarlíf
Heiðinna Manna
Ef fara á eftir ströngustu reglum hefur
ekkert fundist í íslenskum kumlum sem
segir eitt eða neitt um trúarlíf hérlendis
fyrir kristni. Þar eru trúartákn nær óþekkt,
s.s. styttur eða annað þess háttar.
Slíkt er reyndar rökrétt þar sem styttur
af goðunum hafa oft verið úr efnum sem
eyddust auðveldlega, s.s. tré, ellegar þá úr
góðmálmum sem hefur gert það að verkum
að þær hafa frekar verið geymdar en að
þeim hafi verið heht í hauga.
Þó hafa menn viljað álykta um hluti eins
og trú á líf eftir dauðann. Þær em ályktah-
ir okkar, seinni alda manna svo og kristinna
skrifara miðalda. Fremstur hinna síðar-
nefndu er vitanlega Snorri Sturluson með
Eddu sína en þar em kaflar sem lýsa goð-
Tvær kúptar næiur og þríblaðanæla, fundnar í Hoitum.
sem fundust að Hrífunesi í Skaftártungu.
Þar var konukuml sem í var einn hnífur og
nokkrar perlur. Má vera að minjar í kumli
segi meira um eignarstöðu en framhaldslíf?
Eina heildstæða úttektin um kuml er
doktorsritgerð Kristjáns Eldjáms sem gefin
var út 1956. Síðar birti Kristján viðbætur
við kumlatal sitt í Árbók hins íslenska fom-
leifafélags nokkuð reglulega uns hann varð
forseti 1968. Vert væri að taka saman öll
kuml sem nú hafa fundist og flokka þau
eftir ríkidæmi. Mér segir svo hugur að minj-
ar kumlanna verði marktækari ef þær verða
mældar út frá eignarstöðu en trúarlífi.
hvað Segja Kuml
UmKristnihald
fyrirárið iooo?
Hér er komið að viðkvæmu atriði sem
En þetta svarar ekki spumingunni um
hvers vegna hafa kuml síður fundist t.d.
vestanlands? Því verður ekki auðsvarað
nema farið verði til að leita þeirra. Kuml
hafa fundist á Vesturlandi. Sumstaðar vest-
anlands hefur orðið ör uppbygging, annar-
staðar ör hnignun. Þar sem þessar tvær
öfgar eiga sér stað gleymist oft fortíðin og
týnist. Onnur svör fást ekki fyrr en rann-
sóknir vérða unnar.
Þangað til verður kristnihald fyrir árið
1000 að halda áfram að verða trúaratriði.
(Rétt er að geta þess að ríkulegasta
umfjöllunin um þessi mál er doktorsritgerð
Kristjáns Eldjáms, Kuml og haugfé (Akur-
eyri 1956) svo og grein hans Fornþjóð og
minjar í Sögu íslands I. (Rvk. 1974)).
Höfundur er fornleifafraeðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSiNS 14. MARZ 1987 7