Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1987, Blaðsíða 13

20 milljónir ára
15 milljónir ára
G*>
G°
1Ö milijónir ára
&
f
5 milljónir ára
4 milljónir ára
Austraiopithecm etbuttmis
3 milljónir ára
ir Austmlopithecus africanus
Austmlopithecm
robmtm
Austmlopithecw
boisei
2 milljónir ára
1 milljón ára
500 þúsundir ára

100 þúsundir ára
'tens
10 þúsundir ára
Fyrir rúmlega hundrað árum fór hrollur um siðaða, guðhrædda borgara, þegar
þeim barst til eyrna sá hluti þróunarkenningar brezka vísindamannsins Charles
Darwins, að nútímamenn væru sennilega komnir af öpum. Nú liggja fyrir sannan-
ir um, aðþessi kenning sé á rökum reist: Menn og mannapar hafa fyrir um 20
milljónum ára átt sér sameiginlegan forföður í frumskógum Afríku.
hafa upp á enn eldri mannlegum steingerv-
ingum, kröfðust velskipulagðrar samvinnu
heilla hópa af færustu sérfræðingum víðs
vegar að úr heiminum.
Það má eiginlega teljast síðasta stórvirki
einherjans Louis Leakeys að vinna með lagni
að því að greiða götu fyrsta rannsóknarleið-
angurs þessa nýja tímabils til Omo-
óshólmanna í Eþíopíu, lengst norður við
Turkanavatn.
Þáverandi ríkisforseti Keníu, Jomo Keny-
atta, hafði boðið Louis Leakey til sín árið
1966, þegar Haile Selassie keisari Eþíopíu
kom í opinbera heimsókn til Nairobi. Hans
hátign varð mjög hrifinn af frásögnum Lou-
is Leakeys um þær menjar um tilvist
frummanna, sem fundizt höfðu í Keníu og
Tansaníu. Þá spurði Haile Selassie, hvernig
á því gæti staðið, að engir steingervingar
frummanna skyldu þá finnast í sínu landi.
„Það er ekki það, sem er vandinn," svar-
aði Leakey. „Erfiðleikamir eru í því fólgnir,
að fá leyfi stjómvalda í Eþíopíu til að gera
út rannsóknarleiðangur þangað.“
Skömmu síðar var umrætt leyfi veitt.
ÚrMikluAðMoða
Aðeins nokkrum vikum áður en fundum
þeirra Haile Selassies og Louis Leakeys bar
saman í forsetahöllinni í Nairobi hafði ung-
ur bandarískur fomleifafræðingur, Clark
Howell að nafni, brotizt á Landrover-jeppa
alla ieið norður til Omo-óshólmasvæðisins í
Eþíopíu, og hafði það ferðalag tekið hann
marga daga, enda lá leiðin um miklar veg-
leysur og auðnir. Óshólmamir við Omo
reyndust alsettir aragrúa af uppblásturs-
geilum á rúmlega 100 ferkílómetra svæði.
Og þar gat sannarlega á að líta: Yfir eitt
hundrað mismunandi setlög, sem höfðu að
geyma ógrynni af steingervingum frá einni
til fjögurra milljóna ára tímabili, höfðu hlað-
ist þama upp í allt að 600 metra hæð. Inn
á milli setlaganna vom gosöskulög, sem
auðvelt var að tímasetja með mikilli ná-
kvæmni.
Þrír hópar vísindamanna frá Frakklandi,
Bandaríkjunum og Keníu áttu að rannsaka
þetta svæði, hver í sínu lagi. Þar sem Lou-
is Leakey gat ekki komið því við, bæði á
þeim tilsetta tíma og eins af heilsufars-
ástæðum, að stjórna keníska rannsóknar-
leiðangrinum á afar torfæm og afskekktu
landsvæði í Eþíopíu, í um 800 km fjarlægð
frá Nairobi, fékk hann syni sínum Richard
í hendur yfirstjórn leiðangursins.
Richard Leakey var raunar á þeim tíma
ekki beinlínis efnilegur ungur fomleifa-
mannfræðingur. Hann vissi að vísu orðið
heilmikið um steingervinga frá árdögum
mannkynsins frá foreldmm sínum, en eigin-
lega var hann annars orðinn hundleiður á
þessu beinamsli öllu saman. Hann hafði
aldrei verið við nám í háskóla og hafði mun
meiri áhuga á safari-fyrirtæki sínu, sem
gekk ágætlega undir stjórn þessa tuttugu
°g þriggja ára gamla atvinnurekanda. En
það var þó tvennt, sem hreif hann reglulega
mikið í sambandi við fyrirhugaðan rann-
sóknarleiðangur Keníumanna til Eþíopíu. í
fyrsta lagi var það ævintýraljóminn af því,
að einmitt hann, sá yngsti af öllum þátttak-
endum í leiðangrinum, skyldi fá að stjóma
hópnum á leið hans um afar torfært og
ótryggt óshólmasvæði, þar sem allt moraði
líka af krókodílum. I öðm lagi greip hann
fegins hendi þetta tækifæri til að geta unn-
ið með öllu sjálfstætt en þurfa ekki alltaf
að standa álengdar í skugga hins heims-
fræga foður síns.
FORNLEIFAFUNDIR Við
Turkanavatn
Rannsóknarleiðangur Keníumanna til
Omo-óshólmasvæðisins í Eþíopíu undir
stjóm Richards Leakeys hafði sáralítið
markvert upp úr krafsinu. Það kom brátt í
ljós, að keníski hópurinn hafði fengið í sinn
hlut til rannsókna það landsvæði, þar sem
hvað minnst var af steingervingum og öðr-
um minjum um tilvist manna í árdaga.
Fullur óþolinmæði og vonbrigða sá Richard
Leakey nú fram á, að framaferill hans sem
fomleifafræðingur yrði að engu, áður en
hann hefði náð sér almennilega á strik.
Þegar Richard snéri eitt sinn aftur til
Omo-svæðisins með flutningaflugvél frá
Nairobi, þar sem hann hafði verið að útvega
meiri vistir og ýmsan búnað handa rann-
sóknarhópi sínum, varð vélin að taka á sig
nokkum krók vegna mikils storms og flaug
því lágt yfir austurbakka Turkanavatnsins.
Það sem Richard sá úr vélinni á þessum
slóðum gerði hann öldungis agndofa. Þegar
vélin var lent á áfangastað, nálægt Omo-
svæðinu, tók Richard þegar á leigu þyrlu
þá sem bandaríski rannsóknarhópurinn
hafði til yfírráða og lét fljúga með sig í
könnunarleiðangur til Turkanavatns. „Eg
stökk út úr þyrlunni," segir Richard Leakey
í lýsingu sinni á þessari fyrstu för. „Og
samstundis fann ég nokkra steingervinga
og verkfæri gerð af frumstæðum mönnum.
Við lentum síðar á ýmsum fleiri stöðum og
alls staðar gat að líta þessi steingerðu bein
á víð og dreif.“ Það varð að ráði, að keníski
rannsóknarleiðangurinn flutti sig um set og
sló upp tjaldbúðum sínum í N-Keníu á aust-
urbökkum Turkanavatns. Nokkrir nýir
þátttakendur frá Keniu bættust í hópinn,
en aðrir, sem verið höfðu með í leiðangrinum
á Omo-óshólmasvæðinu, hurfu aftur heim
til Nairobí. Nú var hópnum skipt í minni
einingar, sem dreifðust um svæðið í stein-
gervingaleit. Keníumaðurinn Kamoya
Kimeu stjómaði einni leitareiningunni og
fundu þeir brátt hvem staðinn á fætur öðr-
um með hinum merkustu steingerðu
menjum um tilvist frummanna við Turkana-
vatn.
HauskúpanHans
Bernardsngeneo
Árið 1972 hafði keníski rannsóknarleið-
angurinn komið sér upp föstum aðseturs-
búðum á odda einum, Koobi Fora, sem gekk
út í Turkanavatn. Það ár fann Bemard
Ngeneo þá hauskúpu, sem frægust varð
meðal sérfræðinga af öllum þeim hauskúp-
um, sem fundust á austurbakka Turkana-
vatns. Þetta var sem sagt hauskúpa af
frummanni, homo habilis „1470“ og fannst
hún undir KBS-gosöskulaginu svokallaða
(nefnt svo eftir bandarísku jarðfræðivísinda-
konunni Kay Behrensmayer). Homo-haus-
kúpan, sem Bemard Ngeneo hafðu fundið
þama, var aldursgreind á að giska 2,9 millj-
óna ára gömul — og var því elsta homo-
höfuðkúpa, sem fundist hafði í heiminum
fram til þessa. Þar með var fengin viss sönn-
un á þeirri kenningu Leakey-fjölskyldunnar,
að /lomo-þróunin væri mun fomari en mann-
fræðingar og fomleifafræðingar höfðu álitið
fram að því. Fornleifa- og mannfræðisöfnuð-
urinn um víða veröld átti því talsvert erfítt
með að kyngja þeirri nýju vitneskju um ald-
ur úomo-hauskúpunnar frá Turkana-svæð-
inu, því að vart nokkur fræðimaður hafði
gert ráð fyrir, að svo fornar steingerðar
menjar um homo ættu eftir að finnast.
Á Circum-Rudolf-ráðstefnunni í Nairobi
árið 1973 var homi habilis „1470“ eiginlega
miðpunkturinn; helsta umræðuefnið og und-
runarefnið um leið. Samt komu þar einnig
fram fyrstu efasemdaraddimar: „Það er eitt-
hvað meira en lítið bogið við aldursgreiningu
KBS-gosöskulagsins,“ andæfði Bandaríkja-
maðurinn Loring Brace. Landi hans,
mannfræðingurinn Don Johanson, tók í
sama streng og benti á, að þeir steingerving-
ar af dýrum, sem fundist hefðu á Koobi
Fora, mæltu mjög gegn því, að aldurs-
ákvörðun KBS-gosöskulagsins væri rétt.
Ákafar deilur hlutaðeigandi vísindamanna
um raunvemlegan aldur/iomo habilis „1470“
stóðu allt fram til ársins 1980. Þá höfðu
ýmsir hópar vísindamanna reiknað út hinn
raunverulega aldur KBS-gosöskulagsins á
nýjan leik með margvíslegum, nýstárlegum
aðferðum: Öllum þessum vísindamönnum
bar nú saman um, að aldur umrædds gos-
öskulags gæti naumast verið meiri en
eitthvað um 1,8 milljóna ára. Má segja, að
í augum allra þeirra, sem ekki gátu fylgt .
Leakey-fornleifa-mannfræði kenningunni
að málum, væri heimurinn þar með aftur
kominn í réttar skorður. Margir vörpuðu
öndinni léttar, því að allir fornleifafundir á
Koobi Fora í Keníu voru þá komnir í rétt
aldurs-samræmi við fomleifafundina í
Olduvai-gjánni í Tansaníu.
Lucy - Þriggja Milljóna
ára Gömul Stúlka
Draumur Leakey-fjölskyldunnar um að
hafa fært sönnur á kenningu sína um
þriggja milljóna ára gamla homo-þróun var
þar með á enda. En fjölskyldan hafði samt
sem áður af mjög miklu að státa: Þau vom
búin að fínna rúmlega 200 steingervinga
af frummennskum tegundum eins ogaustra-
lopithecus boisei, homo habilis og homo
erectus. Það var og greinilegt af nákvæmum
rannsóknum á verkfærum frummanna og
steingerðum dýrabeinum á dvalarstöðum
þeirra, að fyrstu verkfærasmiðimir höfðu
notað tilhöggnar steinflísar bæði til að skafa
kjötið af dýrabeinum og til að bijóta þau
til mergjar. Og þeir reyndust, þegar fyrir
tveimur milljónum ára, hafa kosið að beita
hægri höndinni meira við vinnu, alveg eins
og nútímamaðurinn. Apar nota aftur á
móti ýmist vinstri höndina meira eða eru
jafnvígir á báðar. Það kom í hlut banda-
ríska mannfræðingsins, Dons Johanson, að
gera næstu stórmerku uppgötvunina. Um
morguninn hrnn 30. nóvember 1974 rakst
hann fyrir hreina tilviljun á handleggs-stein-
gerving, sem stóð upp úr jörðinni, örskammt
frá búðum rannsóknarleiðangursins í Had-
ar, en sá staður er í u.þ.b. 160 km fjarlægð
norð-austur frá Addis Abeba, höfuðborg
Eþíopíu. Á þeim satð, þar sem handleggur-
inn fannst, reyndust vera tugir annarra
steingerðra mennskra beina, og þegar Don
Johanson, Tom Gray, Tim White og fleiri
aðstoðarmenn höfðu safnað saman öllum
steingervingunum, sem áttu saman, og rað-
að þeim upp, lá fyrir framan þá næstum
því hálf beinagrind úr 25 ára gamalli konu,
110 sm á hæð og hafði hún að líkindum
vegið um 30 kg; það var öruggt, að hún
hafði gengið upprétt. Þeir gáfu henni nafn-
ið Lucy eftir vinsælu Bítla-lagi, sem oft
hljómaði í búðum leiðangursins. Lucy reynd-
ist vera meira en þriggja milljóna ára
gömul. Lucy var ekki af tegundinni homo;
hún notaði engin verkfæri og heilabú henn-
ar var mjög lítið; hún hlaut tegundaheitið
australopithecus afarensis og er vafalítið
ein af frumformæðrum hinna síðari
mennsku tegunda af homo.
ÓMAR SIGURÐSSON
Gríman
Kyrrlát er þessi stund
þó erhinn kröftugi vindsveipur
ekki víðsfjarri.
Straumarhins liðna brotna á mér
en f/ara síðan út.
Og aftur verður kyrrt.
Hin harða gríma mín fellur
ekki svo auðveldlega af.
En, það ereins ogmérfinnist
koma íhana brestir.
íþá bresti fylli ég vandlega.
Þvíþað ermun auðveldara að
vera sá sem aðrirhalda
en sá sem maður er.
Höfundurinn er þritugur húsasmiður i Reykjavik.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. MARZ 1987 13