Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1987, Blaðsíða 12

Society veitti honum umsvifalaust 20.200
dollara rannsóknastyrk til eigin ráðstöfun-
ar. Allt til þessa dags hefur bandaríska
landfræðifélagið haldið áfram að styðja allt
rannsóknarstarf Leakey-fjölskyldunnar í
Afríku með árlegu tugþúsunda-dollara
framlagi, og reynir félagið á þann hátt að
tryggja sér einkarétt á þeim steingervu forn-
leifum sem fínnast kunna.
En sigurgöngu Louis Leakeys með boi-
se/-manninn var naumast lokið í Vestur-
heimi og hrifning manna þar vestra ekkert
farin að réna, þegar fomleifafræðingurinn
Leakey sá sig aftur tilneyddan að hafa al-
gjör endaskipti á þessari nýjustu kenningu
sinni um „fyrsta verkfærasmiðinn". Það sem
olli þessum kollhnís var nýr fomleifafundur
í Olduvai-gjánni: Elzti sonur þeirra Leakey-
hjónanna, Jonathan, hafði sem sagt fundið
HinnHandlagni
Frummaður
Þegar búið var að raða saman öllum
smábrotunum af ýtrustu vísindalegri ná-
kvæmni, var ljóst, að þama var búið að
endurgera næstum því heila hauskúpu, og
reiknaði líffærafræðingurinn Phillip Tobías
út, að umfang heilans í þessum nýfundna
fmmmanni hefði numið um það bil 680
rúmsentímetrum. Þetta var þá heilastærð,
sem var næstum því 200 rúmsentimetrum
meiri en í meðal australopithecusi, en samt
minni en heilastærð þeirra homo errectus-
hauskúpa, sem fundizt höfðu í heiminum
fram að því — en þá vom einungis Java-
og Peking-mennimir þekktir, sem reyndust
um 500.000 ára við aldursgreiningu.
En hvemig skyldi þá flokka þennan ný-
fundna verkfærasmið úr Olduvai-gjánni?
Auðvitað sem homo var umsögn Louis Lea-
keys, og hann gaf honum nafnið homo
habilis eða „hinn handlagni maður“.
„Það sem eiginlega olli mestu uppnámi
og furðu meðal fræðimanna,“ skrifar banda-
ríski fomleifa-mannfræðingurinn Don
Johanson, „var aldur þessa nýfundna homo.
Hann reyndist nákvæmlega jafn gamall hin-
um fmmstæða australopithecusi boisei, sem
fundist hafði þama rétt hjá skömmu áður,
eða um 1,75 milljón ára.“
í einu vetfangi hafði því Leakey-fjölskyld-
unni tekizt að varpa alveg nýju ljósi á
þróunarsögu mannsins með því að rúmlega
þrefalda aldur homos, miðað við þá þekk-
ingu, sem fræðimenn höfðu aflað sér um
aldur þeirra beinagrinda úr fmmmönnum,
sem fundizt höfðu fram að því. Auk þessa
var með fundi þessara tveggja fmmmanna
í Olduvai-gjánni sönnuð tilvist tveggja homi-
mV/a-gerða, sem á þeim tíma hlutu að hafa
lifað í návist hvorrar annarrar. Leakey-
hjónin gátu hins vegar ekki útskýrt, hvaðan
þessar fmmgerðir manna hefði borið að til
Olduvai-gjárinnar. „Leg I“, þ.e. neðsta set-
lagið í Olduvai-gjánni var tveggja milljóna
ára gamalt; fyrir neðan það rákust vísinda-
mennimir á nakta klöpp.
Þáttaskil í Leitinni
Að Frummanninum
Frægð sú og frami, sem hinir stórmerku
fomleifafundir í Olduvai-gjánni í Tansaníu
færðu Leakey-hjónunum, varð þeim því
miður einnig að vinslitum og batt enda á
Ijúlímánuði 1959 höfðu hinir ötulu fornleifafræðing-
ar, Mary og Louis Leakey frá Nairobi, Keníu, fundið
á að giska tveggja milljóna ára gamla höfuðkúpu
í Olduvai-gjánni í Suður-Tansaníu. Fornleifafundur
þeirra þótti um margt einstæður viðburður, enda
Þegar steingervingun-
um hafði verið raðað
saman, kom í ljós næst-
um hálf beinagrind af
25 ára gamalli konu,
sem verið hafði aðeins
110 cm á hæð og líklega
vegið um 30 kg. Hún
hafði gengið hér um
fyrir þremur milljón-
um ára og henni var
gefið nafnið Lucy.
!
!
►
!
«
f
>
r
i
f
I EFTIR RAINER
! KLINGHOLZ
-....—
lögðu þau hjónin mikið kapp á að kynna
öðrum vísindamönnum þessa nýjustu upp-
götvun sína og færðu að því margvísleg
rök, að þarna væri fundin höfuðkúpa af
sennilegum en þó fremur frumstæðum for-
vera homo sapiens. Olduvai-maðurinn hlaut
fræðiheitið australopithecus boisei.
En þrátt fyrir alla þá athygli, sem fundur
þeirra vakti víða um heim, voru þau hjónin
samt í talsverðri klípu með þennan Oldivai-
frummann sinn: Annars vegar var hauskúp-
an of frumstæð til þess að geta verið af
homo, hins vegar höfðu beinin úr þessum
australopithecusi boisei fundist inn á milli
steinverkfæra í Olduvai-gjánni, sem einung-
is homo hefði getað verið fær um að smíða.
JONATHANKEMUR
TilSkjalanna
Louis Leakey varð því nánast að grípa
til fræðilegra töfrabragða til þess að fella
þeirra nýfundna australopithecus boisei á
nokkum veginn eðlilegan stað inn í þróunar-
feril mannsins, þótt sú staðsetning væri
eiginlega andstæð hans eigin hugmyndum
þar að lútandi. Keníubúinn Leakey gerði sér
sem sagt lítið fyrir og flokkaði boisei sem
„fyrsta verkfærasmiðinn" undir fmmgerð
homo-þróunarinnar, enda þótt hveijum leik-
manni í líffærafræði mætti vera augljóst,
að boisei — með einungis ca. 530 rúmsenti-
metra heilastærð — ætti engan veginn
heima í flokki frummannsins.
Óskammfeilni Leakeys átti brátt eftir að
verða honum og rannsóknarstarfi þeirra
hjóna mjögtil framdráttar: 5o/se/-frummað-
urinn varð forsögulegur áfangi í þróun
mannsins á ámnum kringum 1960. Framar
öllu aflaði Louis Leakey sér frægðar, frama
og flár í Bandaríkjunum, þar sem honum
var boðið í víðfeðma fyrirlestraferð um forn-
leifarannsóknir þeirra hjóna í Olduvai-gjánni
og víðar í Afríku. Vöktu fyrirlestrar Lea-
keys mikla hrifningu áheyrenda og banda-
ríska landfræðifélagið National Geographic
Bandaríski mannfræðingurinn Don Johanson var í sjöunda himniþegar hann
rakst á handleggsbein úr mennskri veru skammt frá búðum rannsóknarleiðang-
ursins íHadar í norð-austurhluta Eþiópíu ínóvember 1974. Enn einn hlekkurinn
íþróunarsögu mannkynsins varþar með fundinn.
hinn raunverulega verkfærasmið og faðir
hans gat því umsvifalaust lækkað austra-
lopithecus boisei í tign og farið að flokka
hann undir kunnáttulausa og fmmstæða
hliðargrein í þróunarsögu mannsins.
Ungi maðurinn, Jonathan Leakey, hafði
unnið sem aðstoðarmaður fomleifafræðinga
í Olduvai-gjánni eftir að skólatíma hans lauk
það árið, og fyrir tilviljun rakst hann þar á
kjálka úr sjaldgæfu vígtanna-tígrisdýri. Við
frekari leit að öðmm hlutum þessarar löngu
útdauðu tígrisdýrstegundar fann Jonathan
óvænt tönn úr manni í stað hauskúpu tígris-
dýrsins, sem hann hafði vonast til að finna
að hluta. Fornleifafræðingamir í Olduvai-
gjánni tóku þá viðbragð og urðu að grafa
siggegnum samtals 2158 mismunandi stein-
gerða beinahluta úr villisvínum, nautgripum
og hrossum. í Ijós komu við leit þeirra enn-
fremur hausbein úr fiskum, beinagrindur
úr fuglum og 17 steinmnnir skildir af for-
sögulegum skjaldbökutegundum: En auk
alls þessa hafði þeim þá loks tekizt að hafa
upp á öllum steingerðum smábrotum úr
höfuðkúpu af forsögulegum manni.
áratugalangt samstarf þeirra við fomleifa-
rannsóknir. Mary Leakey hafði þá fyrir
löngu getið sér mun betri orðstír sem fram-
úrskarandi vísindamaður en eiginmaður
hennar. En Louis var henni aftur á móti
miklu fremri í að færa sér fornleifafundina
í nyt, bæði til fjár og frama. Hann var þá
farinn að eyða mestum hluta ársins í að
ferðast um víða veröld og halda fyrirlestra
um þær forsögulegu manngerðir, sem þau
hjónin höfðu grafið upp í Olduvai-gjánni.
Mary hélt ein aftur til starfa í Olduvai með
yngri syni þeirra hjóna, Richard, og hópi
aðstoðarmanna.
„A þessum tíma,“ skrifar hún í endur-
minningum sínum með nokkurri angurværð,
„kom skyndilega fram nýr atvinnumaður á
sviði fornleifamannfræði úr okkar hópi —
Richard Leakey."
Þegar hann hóf rannsóknarstörf sín sem
fornleifafræðingur urðu um leið þáttaskil í
skipulagi rannsóknarstarfa Leakey-fjöl-
skyldunnar: Tími einstaklings rannsókna á
steingervingum úr þróunarsögu mannsins
var liðinn. Nýir rannsóknaleiðangrar til að
f
i
12