Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1987, Blaðsíða 12

ÍMYRKUM
HEM
SMÁSAGA EFTIR STEPHAN HERMLIN
EINAR HEIMISSON ÞÝDDI
fullorðins aldur,“ segir Rona Field. „Þau
búast ekki við öðru og eiga enga von um
neitt annað en að vera alla ævi máttvana
í reiði sinni.“
En hópar hryðjuverkamanna hafa lífsvið-
horf að bjóða, sem bæði túlkar núverandi
vonleysistilfínningu og bendir á úrræði.
„Þeir útmála yfírstandandi eða yfírvof-
andi baráttu milli hinna góðu og illu afla,
en þótt hin illu muni hafa yfírhöndina í
fyrstu, muni þau að lokum bíða ósigur fyrir
hinum góðu,“ segir dr. Ostaw. „Sá sigur
mun tákna endalok núverandi tímabils og
upphaf nýrra tíma friðar, sáttar og samlynd-
is og almenns fagnaðar."
Þessar framtíðarsýnir eru að því leyti
frábrugðnar svipuðum trúarkenningum, að
hryðjuverkamenn verði að láta til sín taka
til að hrinda af stað þessu nýja skeiði og
að allar athafnir séu réttlætanlegar. Aðgerð-
ir hryðjuverkamannanna muni gera
gæfumuninn. Það er þetta til dæmis, sem
knýr shíta í Líbanon til sjálfsmorðsspreng-
inga.
Hugmyndafræði Sem Deyð-
IR TlLFINNINGAR
Sumir sérfræðingar segja, að þegar
hryðjuverkamenn fremji grimmdarverk í
þágu málstaðar síns, líti þeir svo á, að þeir
séu að bjarga heiminum. Og það ásamt
heiftinni, sem sannfæring þeirra nærist á,
leiði til hinnar tilfínningalausu afstöðu til
fómarlamba þeirra, sem þeir skoða sem
óvini í hrikalegum hildarleik góðs og ills.
Hinn kaldriíjaði maður, sem kemur
sprengju fyrir, eða launmorðinginn er
ónæmur fyrir þeim hömlum, sem venjulegar
tilfínningar leggja á menn, svo sem hlut-
tekning eða samúð," segir W. Dember,
sálfræðingur við Cincinatti-háskólann.
„Hugmyndafræði hans deyðir tilfínningar
hans.“
Fyrir mörgum þeirra bama, sem síðar
verða hryðjuverkamenn, eru þeir, sem til-
heyra hópum hryðjuverkamanna, hinir einu
meðal fullorðna fólksins, sem virðast geta
ráðið einhveiju um örlög þeirra og gefíð
þeim gott fordæmi, segir Rona Fields. Að
þessu leyti er hinum nýju liðsmönnum upp-
örvun að því að tengjast hópnum. Hópurinn
og leiðtogar hans gegna hinu sálfræðilega
hlutverki foreldra, sem eru þeim til halds
og trausts.
„Ofstækismaðurinn þarfnast sterks leið-
toga, sem veitir honum þann andlega styrk,
sem hann skortir," segir Marvin Zonis,
stjómmálafræðingur við Chicago-háskóla.
„Með honum öðlast hann tilfínningu fyrir
heild og samhengi, sem honum tókst ekki
á eigin spýtur. Khomeini skírskotaði til
þeirrar tilfínningar fylgismanna sinna, að
þeir væru fómarlömb annarra og rótlausir."
Það kom einnig fram við þessar rannsókn-
ir, að óvenju hátt hlutfall þeirra, sem höfðu
framið hryðjuverk, hafði í æsku þjáðst af
svo alvarlegum sjúkdómi, að um bráða
lífshættu var að ræða.
LÍFSHÆTTULEGIR
SJÚKDÓMAR
„Nær helmingur hinna sakfelldu hryðju-
verkamanna, sem við ræddum við, hafði frá
lífshættulegum sjúkdómi að segja,“ sagði
Louis J. West, geðlæknir við Kalifomíu-
háskóla, sem rannsakaði hryðjuverkamenn
frá Evrópu og Bandaríkjunum. í þeim hlut-
um heims, sagði hann, hefðu aðeins um
fimm af hundraði fullorðinna lifað þessi
veikindi af.
Asamt samstarfsmanni sínum, Jeanne
Knudson, vann dr. West úr ítarlegum við-
tölum og sálfræðilegum gögnum, er vörðuðu
yfír 100 dæmda hryðjuverkamenn.
Sálfræðingar hafa fyrir löngu veitt því
athygli, að það „að vera svo nærri dauðan-
um á unga aldri og vera bundinn við rúmið
í langan tíma, sé skelfílegt fyrir bam,“ sagði
dr. West.
„Þetta verður oft til þess að bamið elst
upp til fullorðinsaldurs í skugga Iífshættu.
Og þar sem viðkomandi hefur verið svo
nærri dauðanum, þarf hann að sanna fyrir
sjálfum sér, að líf hans sé ekki í hættu.
An þess að hann geri sér grein fyrir því,
getur þetta leitt til þess, að hann setji sig
í bráða hættu, eins og til dæmis við flugvél-
arrán, til að sýna fram á, að hann muni
komast af,“ sagði dr. West.
Þó að biturt og dapurlegt viðhorf sé
dæmigert fyrir þá, sem alast upp við kúg-
un, eru miklu fleiri svipaðs sinnis án þess
að ganga nokkm sinni til liðs við hryðju-
verkamenn. Það sem munar hjá þeim, sem
gera það, sagði Rona Fields, er alvarlegt
atvik, sem knýr viðkomandi til að stíga það
skref.
Hjá mörgum þeirra, sem Rona Fields
ræddi fyrst við sem böm og síðar gengu í
hóp hryðjuverkamanna, gerðist það, sem
úrslitum réði, þegar þeir vom handteknir
við víðtækar lögregluaðgerðir og voru pynt-
aðir eða beittir harðýðgi í fangelsi. I öðmm
tilvikum beindist harðneskjan að einhveijum
nákomnum þeim.
Sambland Af Sekt
OgHefndarhug
„Hvað pilta varðar, vom hótanir um geld-
ingu og kynfærapyntingar nær alltaf inni-
faldar í meðferðinni á þeim í fangelsi," sagði
Rona Fields. „Slík reynsla er skelfílegt áfall
fyrir þá sem karlmenn, og er ein af ástæðun-
um fyrir því, að þeir gjalda rauðan belg
fyrir gráan og ganga til liðs við hryðjuverka-
menn.“
Hjá öðmm virðist hin beina ástæða til
þessa hafa verið sambland af sekt og hefnd-
arhug. Rona Fields rannsakaði böm, sem
lifðu af fjöldamorð kristinna þjóðvarðliða
1982 í flóttamannabúðunum í Sabra og
Shattila í Líbanon, mánuði eftir þann at-
burð. Þegar hún hafði rætt við stráka þar
fyrir fjöldamorðin, vom þeir gramir vegna
herþjálfunarinnar, sem þeir vom neyddir til
frá átta ára aldri, og þeir vom sérstaklega
andsnúnir félögunum úr Frelsissamtökum
Palestínumanna (PLO) sem veittu þeim
þjálfunina.
„Eftir fjöldamorðin vom strákamir fullir
iðmnar og sektarkenndar vegna fyrri af-
stöðu sinnar og gremju út í þjálfarana,"
sagði Rona Fields. „Þeim fannst þeir vera
á einhvem hátt ábyrgir fyrir því sem gerzt
hafði, og að eina leiðin til að bæta fyrir það
væri að taka við af þeim, sem höfðu verið
drepnir. Það greip þá sjúklegur hefndar-
þorsti." Hún sagði, að margir þeirra hefðu
siðan gengið í sveitir hryðjuverkamanna
innan PLO.
Það er ekki tekið við öllum, sem sækjast
eftir því að verða hryðjuverkamenn, sagði
Fields. Heiftarhugur er nauðsynlegur, en
jafnframt verður hryðjuverkamaður að vera
fær um að hafa hemil á sér fram að réttu
augnabliki.
„Foringjar í sveitum hryðjuverkamanna
kæra sig ekki um bráðlynda og uppstökka
menn,“ sagði dr. West. „Hryðjuverkamaður
verður að hafa stjóm á sér.“
Sellur Með
Fjölskyldubönd
Dr. West sagði, að þeir sem þjálfuðu
hryðjuverkamenn leituðu nýrra liðsmanna,
sem væru staðfastari og stöðuglyndari en
þeir, sem fyrir væru í hópnum, og væru
reiðubúnir að fylgja settum reglum og gætu
bundizt félögum sínum traustum böndum.
Undír því álagi, sem fylgir athöfnum hryðju-
verkamanna, eru þessi bönd innan lítils
hóps mikilvægari en hin upprunalega holl-
usta við hugsjónir hreyfíngarinnar.
Það er þess vegna sem sveitum hryðju-
verkamanna er gjaman skipt niður í sellur,
þar sem eru 8 til 12 félagar, sem tengjast
eins konar „íjölskylduböndum". Áður en
hópurinn fer í leiðangur til að vinna ákveðn-
ið hryðjuverk, umgangast félagamir enga
utan hópsins. Þeir eru einangraðir frá öllum
öðrum og þá sérstaklega frá fjölskyldum
sínum, svo að þeir geti einbeitt sér að öllu
leyti að verkefninu, að því er dr. West sagði.
Hópar hryðjuverkamanna tileinka sér oft
aðferðir og tækni, sem tíðkast í venjulegri
herþjálfun. „Þjálfunin fyrir þessa leiðangra
reynir feikilega á taugamar, og á það er
treyst, að á örlagastundu, jafnvel þótt trúin
á málstaðinn dugi þeim ekki, muni tryggðin
við félagana ekki bregðast. Þá væri svo
komið, að þeim fyndist þeir ekki geta lifað,
ef þeir brygðust félögum sínum,“ sagði dr.
West.
Skipulag hópa hryðjuverkamanna er mjög
mismunandi, allt frá því að jaðra við stjóm-
leysi til þess að vera þaulhugsað og
nákvæmt, að sögn dr. Fields. Þeim mun
reyndari sem hópurinn er og forustan ver-
aldarvanari, þeim mun meiri áherzla er lög
á vandlegan undirbúning og vel valin verk-
efni, svo sem oft var raunin hjá Viet Cong.
Hinir ungu hryðjuverkamenn í Suður-
Afríku, í þorpum og hverfum blökkumanna
þar, sýna pólitíska einfeldni á lægsta stigi,
að dómi sumra sérfræðinga. Hryðjuverka-
mennimir þar tilheyra ekki neinum heildar-
samtökum, heldur taka vinir og kunningjar
sig saman, og það er reiðin, sem ræður
ferðinni, en engin fastmótuð áætlun.
„Þeir hafa bamalegar skoðanir á stjóm-
málum, hallast nánast að stjómleysi og líta
á vald og ofbeldi sem eitt og hið sama,“
sagði Rona Fields. „Ef þeir bæru meira
skyn á stjómmál, myndu þeir sjá, að þeir
ættu annarra kosta völ, sem kynnu að bera
meiri árangur."
Sv. Asg. þýddi úr „New York Times".
Eg kynntist Hermanni R.
sumarið 1933. Maðurinn
sem hafði leitt okkur
saman var nýhorfínn á
braut. Enn var bjart úti
og vindgnauð smó inn um
opinn glugann. Við höfð-
um tyllt okkur, hvor með
sitt bjórglasið. Úr útvarpstæki sem stóð á
borðinu hljómuðu hergöngulög.
Það vom engir aðrir gestir í knæpunni
litlu. Þjónn skolaði glös sín þyngslalega inn-
an við barborð. Á milli okkar og hans var
hljómveggur tónlistarinnar úr útvarpinu.
Fólk, sem ég hvorki þekkti né vissi hvar
var niðurkomið, hafði sent Hermann R. til
mín og leynihópsins sem ég stjómaði. Hann
var nýi skipuleggjandinn.
Síðan hittumst við oft, þvi nær í hverri
viku. Stundum hvarf Hermann í nokkum
tíma. Ég taldi víst að hann væri við erfíð
og hættuleg störf. Óþolinmóður beið ég eft-
ir póstkortum frá honum. Þau vom á
dulmáli, og af þeim las ég hvar hann vildi
hitta mig næst — í dýragarðinum, í Pots-
damstræti eða á Alexanderstorgi. Einu sinni
eða tvisvar nefndi hann Amsterdam og
París í samtölum okkar, staði sem ég þekkti
ekki þá og vom draumkenndir í huga mér.
Ég spurði hann einskis, það var venja. Engra
spuminga sem vörðuðu hann sjálfan, verk-
efni hans eða ferðir. Væri eitthvað óljóst
mér, hugsaði hann sig um eitt andartak. Á
meðan hann hallaði undir flatt fögm dökk-
hærðu höfði virtist hann vera annars hugar.
Það var hann þó aðeins þegar hann ein-
beitti sér að einhverju furðulegu, einhveiju
fjarlægu, sem hann einn vildi íhuga. Hann
skýrði fyrir mér áætlanir sínar lágri hikandi
röddu. Óbrigðular, rökréttar. Þær tengdu
mig flókinni keðju atburða sem ég þekkti
ekki. Ég dáði Hermann R. sem var nokkmm
ámm eldri en ég og þroskaðri, djarfari og
vitrari sem þeim nam.
Oftast stóð fundur okkar einungis nokkr-
ar mínútur. Hreyfingin átti sér starfsreglur
og Hermann hafði ávallt nauman tíma.
„Jæja, gangi þér vel,“ sagði hann, pírði
dökk augun á glettinn hátt og hvarf svo á
brott á hjóli sínu. Stundum hinkmðum við
aðeins andartak. Það var þegar Hermann
færði mér upplýsingar handa hópnum sem
ég stjómaði: flugrit eða fréttablöð sem
prentuð vom á næfurþunnan pappír, ellegar
önnur rit sem ekki máttu sjást. Einu sinni
var það ný bók eftir Heinrich Mann, gefín
út erlendis, sem hann færði mér.
Við hittumst alltaf nákvæmlega á þeirri
mínútu sem við höfðum ákveðið, í einhveij-
um skemmtigarði eða á bekk í dýragarðin-
um. Við vomm báðir á hjóli og höfðum litla
skjalatösku undir hendinni. Mín taska var
tóm. Við skiptumst á töskum, svo að lítið
bar á, og héldum svo hvor í sína átt.
Stöku sinnum virtist Hermanni ekki liggja
neitt á. Þá fómm við í langar gönguferðir
um Berlín næturinnar. Við leiddum hjól
okkar. Við röltum eftir stígum og strætum,
gegnum skemmtigarðinn og inn í norður-
hluta Berlínar. Við ræddum margt. Við
létum móðan mása. Það hafði engin áhrif
á mig, að ég vissi ekkert um Hermann,
ekkert um fortíð hans, ekki hvar hann átti
heima. Ég vissi ekki einu sinni þegar ég
ávarpaði hann með nafni, hvort það var
raunvemlegt nafn hans. Um stríðsundirbún-
ing nasista, febrúarátökin í París og Vín,
um handtökumar, um byltinguna sem ein-
hvemtíma yrði. Við ræddum um bækur,
tónleika, sýningar, hnefaleika.
Stundum töluðum við um kvenfólk. Her-
mann þekkti vinkonu mína. Hún starfaði í
hópnum. Ég vissi ekki hvort hann átti sjálf-
ur nokkra unnustu. Hann talaði feimnislaust
um konur, en án raupsemi. Tvisvar eða
þrisvar nefndi hann yngri systur sína með
bamslegri aðdáun í röddinni. „Það er sko
stúlka!" sagði hann og hnyklaði brúnimar.
Einu sinni leit hann útundan sér á mig og
sagði í gamansömum tóni: „Eiginlega fæmð
þið býsna vel saman . ..“ Ég varð vandræða-
legur, því að rödd hans hafði hljómað eins
og honum væri alvara. „Emð þið lík?“
spurði ég til að segja eitthvað. „Ég veit það
ekki, ég held það...,“ svaraði hann. En
við fundum fljótlega annað umræðuefni.
Við vomm undir. Heyrðum til ungu fólki
sem leit heiminn af meiri alvöru en flestir
jafnaldrar þess. Ungu fólki sem vildi breyta,
sem elskaði, sem vissi ekki hvað það átti
síðar í vændum: Firringu nístandi sárs-
auka, vonbrigði og dauða. Við börðumst
eins og við gátum, en gegn hveiju við börð-
umst í raun og vem vissum við ekki fyrr
en síðar.
Ég frétti af handtöku Hermanns síðla
hausts 1935, hálfu ári áður en ég yfírgaf
Þýskaland. Enginn vissi neitt um tildrög
handtökunnar. Augljóslega hafði leynilög-
reglan verið þar að verki. Ekki var nákvæm-
lega vitað hvar Hermann var í haldi; ef til
vill var hann í Albertsstræti. Engir aðrir
vom handteknir úr okkar hópi. Hermann
hafði ekki nefnt nein nöfn, það var ömggt.
Við höfðum ekki heldur átt von á öðm.
Næstu ár heyrði ég rödd hans stundum
í draumi. Hann var ýmist óðamála eða hik-
andi. Stundum sá ég hann fyrir mér í
ókunnum löndum, ókunnum borgum, í
sprengjuregni, í fangabúðum. Andlit hans
varð stöðugt ógreinilegra, en samt þekkti
ég það ávallt.
Éftir styijöldina sneri ég að nýju til
Berlínar. Skömmu eftir komu mína þangað
skoðaði ég sýningu á skjöium og myndum
úr baráttu andspymuhreyfíngarinnar. Á ein-
um veggnum sá ég skyndilega mynd af
Hermanni R. í stuttum texta undir mynd-
inni var frá því sagt að hann hefði verið
skotinn árið 1940 í gijótnámu í Buchen-
wald. Það greyptist þegar í huga mér að
ég yrði að skrifa eitthvað um hann. Ég
yrði að koma í veg fyrir að brosið á máðri
myndinni gleymdist. Hversu margir þeirra
sem þekktu hann voru enn lifandi...
Hversu margir þeirra mundu enn eftir hon-
um. . . Ég hafði aðeins þekkt hann
skamman tíma, en samt var það skylda
mín að rita um líf hans. Ég vissi hins vegar
ekki hvemig ég ætti að fara að því. Þegar
ég var að grennslast fyrir um örlög annarra
vina minna hafði ég líka reynt að fínna eitt-
hvað um Hermann en árangurslítið. Ég
talaði við tvo eða þijá menn, sem höfðu lif-
að af vistina í Buchenwald, og þekktu
Hermann, en frásögn þeirra var þokukennd.
Verkefnið tók að sækja meira á mig þeg-
ar ég hóf, nokkmm árum síðar, að skrifa
12