Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1987, Blaðsíða 5

Hjá Nýjabæ í AusturdaJ, þar sem þau Hjálmar og Guðný bjuggu um tíma. Nú
sést þar nánast ekkert eftir af túninu og bænum; áin hefur eytt því öllu.
Leiði og minnisvarði Hjálmars og Guðnýjar í Miklabæjarkirkjugarði.
Hefír mér sýn sú
sálu gegnum
gengið grimmust,
gráti langt ofar,
líknarlaust hel
þegar lukti saman
ástkærrar augu
fyrir augum mér.
Einnig víkur hannjjar að eigin dauða sem
sé skammt undan. I 19,—22. erindi ræðir
hann það nokkru frekar að sjáfur muni
hann innan tíðar fylgja konu sinni í grðf
hennar, sem þá verði hjónasæng þeirra
„uppbúin aftur". í 23.-25. erindi lýsir hann
þó efa um að þau hjónin eigi eftir að vakna
saman aftur, en sá efi hverfur í 26.-36.
erindi. Þar lýsir hann því er þau verði köll-
uð saman fyrir dóm guðs, þar sem hann
minnir Krist á að hann hafí fómað lífi sínu
fyrir þau, og þau síðan eytt ævinni í stað-
fastri trú á hann. Síðan biður Hjálmar Krist
að veita þeim eilíft líf á himnum. í 37.-44.
erindi lýsir Hjálmar því að dagur sé runninn
og „andvakan breytist / í annir heims."
Nú beri sér að þreyja uns hvíldin gefíst og
treysta á fögnuð væntanlegra endurfunda.
I þessu kvæði hefur Hjálmar sótt sér
fyrirmyndir í ýmsar áttir. Eberhard Rumbke
bendir á að kvæðið minni á Sólarjóð og
Völuspá, sem er rétt að því leyti að öll verk-
in eru leiðslukvæði, og til Völuspár er sótt
orðalagið „fllverka eiturdalir" í 7. erindi,
sbr. „A fellr austan / um eitrdala...“ (36.
erindi Konungsbókartexta Völvuspár). Orð-
ið „vallbjúgur" í 11. erindi er sótt í Hall-
mundarkviðu og vera má að orðalagið
„Fögur var hlíðin ...“ í 9. erindi eigi sér
fýrirmynd í orðum Gunnars á Hlíðarenda
er hann sneri aftur. Hitt er þó merkara að
í 9.—12. erindi kvæðisins virðist Hjálmar
nokkuð ótvírætt feta í fótspor Jónasar
Hallgrímssonar, líklega helst í Ferðalokum
sem einmitt birtust í Fjölni 1845. Þar rifjar
Hjálmar upp í tregablöndnum söknuði, á
líkan hátt og Jónas gerir, liðnar ástarstund-
ir þeirra hjónanna með áherslu á fegurðinni
í samvistum þeirra. Virðast áhrifin ótvíræð,
þótt orðalagstengsl finnist ekki, sbr. t.d.
eftirfarandi:
Fögur var hlíðin
þar fyrst eg leit
lilju línklæða
sem lamba gætti;
heilindis kveðjur
og hræringar blóðs
inntóku beggja
einföld hjörtu.
Unnta ég ungri
armhringa nift,
mær fagurvaxinni
mér náskyldri.
Kom þar kærleikur
og knýtti saman
mundir og hjörtu.
- Ég man það enn.
(Andvaka)
Tíndum við á fjalli,
tvö vorum saman,
blóm í hárri hlíð.
Knýtti ég kerfi
og í kjöltu þér
lagði ljúfar gjafir.
Minni Akrar, þar sem Hjálmar bjó eftir að hann var orðinn ekkfumaður.
Hlóðstu mér að höfði
hringum ilmandi
bjartra blágrasa
einn af öðrum
og að öllu dáðist,
og greipst þá aftur af...
Greiddi ég þér lokka
við Galtará
vel og vandlega.
Brosa blómvarir,
blika sjónstjömur,
roðnar heitur hlýr.
(Ferðalok)
Um byggingu kvæðisins Andvöku er það
að segja að fyrri helmingur þess er vel og
rökvíslega gerður, þar sem lýsingamar á
afskræmingu sorgarinnar, fegurð ástarinn-
ar, örvæntingu við ástvinamissinn og til-
hlökkuninni til eigin dauða og endurfunda
fylgja hver á eftir annarri. í næstu hlutum
kvæðisins berst Hjálmar síðan við að lægja
sorgar- og örvæntingaröldumar í huga
sínum. Má sá þáttur e.t.v. þykja nokkuð
langdreginn, en ber þó vott um mikil innri
átök og harða baráttu, þar sem Hjálmari
tekst fyrir kraft trúar sinnar og sannfæring-
ar um líf eftir dauðann, þar sem þeirra
hjónanna bíði nýir endurfundir, að sætta
sig við harm sinn. Loks kemur svo niðurlag-
ið, rökrétt niðurstaða og ítrekun þess sem
á undan er gengið. Trúarafstaða Hjálmars
er vitaskuld sótt í rétttrúnað íslensku þjóð-
kirkjunnar á hans dögum og í fullu samræmi
við hann. Að því er varðar viðhorf Hjálmars
til guðs síns og trú hans á líf eftir dauðann
er því fátt nýtt hér á ferðinni. En á hinn
bóginn gengur Hjálmar hvergi lengra í því
að lýsa persónulegum sorgum sínum en í
þessu kvæði og opnar huga sinn hvergi sem
hér. Hann beitir smekklegri og áhrífamikilli
myndbyggingu til að túlka sárbeitta sorg
sína; á þann hátt sýnir hann lesendum ljós-
lega hversu hann berst við harm sinn og
tekst að lokum að sætta sig við hann. Með
því móti sjáum við líka í skýrri mynd hvem-
ig skáldlistin hefur hér orðið Hjálmari sú
undankomuleið á erfíðri stundu sem dugði.
Af þessum sökum mun líka óhætt að telja
kvæðið Andvöku átakamesta verk Hjálmars
frá öllu því tímabili sem hér um ræðir.
Hvort menn vilja dást að hinni kristnu und-
ankomuleið skáldsins er svo einkamál hvers
og eins lesanda — hitt er þó víst að prestar
og aðrir bardagamenn á vígvelli kristilegs
trúarboðskapar geta sótt málstað sínum
góðan stuðning í þetta kvæði.
Loks er að geta um Vonarhlátur þess
trúaða. Það er ort fyrir innblástur frá kvæði
Gísla Brynjúlfssonar, Grátur Jakobs yfír
Rakel (Hvert er farin hin fagra og blíða ...)
sem birtist í Norðurfara 1848 og Hjálmari
hefur þótt falla að harmi sínum. Er það
þunglyndislegt og bölsýnt harmljóð um
Biblíuefni, nánar til tekið harm Jakobs eftir
Rakel konu sína látna (I. Mós. 35), greini-
lega ort undir áhrifum frá ljóðagerð Byrons
lávarðar. í þessu kvæði er feþgist við það
viðfangsefni að lýsa biturri sorg Jakobs
þegar endir hefur verið höggvinn á ástar-
sælu hans með konu sinni og hann situr
einn eftir með harm sinn. Athygli vekur að
þar er síður en svo leitast við að fínna hugg-
un í von um endurfundi hinumegin; skáldið
beinlínis veltir sér upp úr sorginni sem slíkri,
eða eins og segir t.d. í næstsíðasta erindi:
Aleinn, aleinn, í alheimnum víða,
öllu sviptur og voninni með.
A ég lengi enn hér að bíða?
Eg hef fegurð bliknaða séð.
Lát mig gráta það eftir er ára
yfir visnuðum blómum á grund,
mér banna ei svölun brennandi tára -
býr í moldu hið fölnaða sprund.
Þetta hefur höfðað til Hjálmars, jafnframt
því að honum hefur mislfkað vonleysið
þarna. Vonarhlátur þess trúaða sýnist því
vera yngst þeirra kvæði sem hann orti eftir
Guðnýju, og það er viðhafnarmikið verk,
þar sem lýst er einmanaleika ástvinasnauðs
og syndugs manns, en síðan birtir yfír fyrir
kraft og fögnuð trúarinnar. Seint í kvæðinu
nær Hjálmar síðan svo langt (í 11. erindi)
að hann getur fagnandi og óhræddur boðið
dauðann velkominn í afdráttarlausu trausti
sínu á Kristi:
Kom þú nú, dauði, því Kristur er fenginn,
ég kvíði þér ekki, hann braut vopnin þín;
skelfandi mynd þín skal ógna mér engin,
eilífur sigur á hjálmi hans skín;
þú skalt mér nauðugur þéna til lífsins
þvert móti eðli og flytja mig heim
fiá ólgandi stórsjóum útlegðar kífsins,
eiga svo duft mitt - þann foreyðslu seim.
Er þetta raunar á sinn hátt sambærilegt
við annað frægt verk úr íslenskum bók-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7 NÓVEMBER 1987 5