Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1987, Blaðsíða 10
að greina nokkur sérstök og skýr áhrif frá
evrópskri núlist. Þannig virðist hún jafnvel
enn þroskaðri í óhlutstæðum mjmdum í hin-
um opna, frjálsa og lífræna Kandinsky-stíl
en ætla mætti, þar sem hún vann þetta á
fyrstu tugum aldarinnar.
Allt frá byijun birtist hjá henni sérstök
næmi í túlkun línunnar, sem breytti verkum
hennar í huglægar myndir, þetta sést í verk-
um hennar, hvort sem viðmiðunin var
skýjakljúfar New York-borgar, geysistórar
stækkanir á smáhlutum blóma, hvítar kýr-
hauskúpur, hlöður frá vesturhluta Banda-
ríkjanna eða sólþurrkaðar kirkjur. Þama
koma ef til vill fram áhrif ljósmyndalistar,
svo sem hún birtist hjá Stieglitz — í skörp-
um fókus og nálægð smáatriða. Georgía var
enn afkastamikil á áttunda áratugnum, og
sem fyrr skynjaði hún alltaf nýja strauma
og tók mið af þeim á sinn sérstaka og stór-
brotna hátt.
— Georgía hóf listnám við listastofnunina
í Chicago árið 1905 og var þar í eitt ár,
en hélt svo til New York og nam við Art
Students League veturinn 1907—8. Enda
þótt henni gengi vel og hún fengi verðlaun
fyrir kyrralífsmynd í skólanum, hætti hún
og vann ekkert í málverkinu frá 1908—12,
en sneri sér að auglýsingahönnun. Persónu-
leiki hennar vakti athygli og nemendur í
andlitsmálunardeild reyndu oft að fá „bros-
andi Patsy", eins og hún var nefnd, til að
sitja fyrir. Hún var þó treg til þess, en lét
þó stundum tilleiðast, því hún þarfnaðist
peninganna.
Eitt sinn á leið hennar í kvennabekkinn
sat umsjónarmaður málunardeildar fyrir
henni, stöðvaði hana og vamaði henni vegar
— hótaði að hleypa henni ekki áfram fyrr
en hún samþykkti að sitja fyrir hjá honum.
Sagði þá setningu, sem Georgía gleymdi
aldrei: „Það skiptir litlu máli, hvað þú sjálf
gerir, ég á eftir að verða mikill málari, en
þú munt sennilega enda sem myndmennta-
kennari f stúlknaskóla."
Er hún gat losað sig um sfðir og komst
til beklgar síns, þótti henni fyrirsæta dags-
ins svo léleg að hún breytti um skoðun,
sneri aftur o& féllst á að vera fyrirsæta
piltsins.
Hin fullgerða andlitsmynd færði honum
50 dollara verðlaun og fyrstu formlegu við-
urkenningu sem andlitsmálara og var birt
í ársriti skóians næsta ár ásamt nokkrum
fleiri myndum nemenda, er þóttu skara
framúr.
Myndin af Georgíu hangir nú uppi á vegg
í herbergi styrktarmeðlima skólans í egg-
laga ramma — er máski það afrek Eugene
Speicher, en svo hét höfundurinn, sem helst
verður minnst I framtfðinni, en til hans þekki
ég ekkert.
Námsferillinn Rofinn
Nám Georgiu f Art Students League var-
aði ekki lengur en þetta eina ár vegna
óvæntra og mjög óverðskuldaðra fjárhags-
erfíðleika, sem hin dugmikla fjölskylda lenti
f eftir breytingar á Qölskylduhögum og
flutninga í þéttbýli.
Áframhald var útilokað, og má það hafa
verið henni mikið áfall. Hún þagði um hina
raunverulegu erfiðleika, en svo sem einn
bekkjarfélagi hennar sagði, þá var hún með
andlit „sem sagði sögu“. Reyndar hafði hún
þá skýringu á takteinum seinna, að hún
hefði hafnað algildu raunsæi — ef menn
geta einungis eftirapað náttúruna og jafnað-
arlega lakara en myndeftiið, hví þá að verða
málari? — eða þá stæla aðra. Hún vildi
miklu frekar gefa upp málverkið en verða
ósjálfstæður eftirapari.
En í raun og veru álykta menn nú, að
það hafí haft góð áhrif á hana að hætta
að svo komnu og taka upp þráðinn fjórum
árum seinna. — Áhugi hennar vaknaði aft-
ur, er hún sótti sumamámskeið við háskól-
ann í Virginiu 1912, þar sem hún varð fyrir
miklum áhrifum frá hendi Arthur Wesley
Dow, sem var áhrifaríkur ritstjóri listtíma-
rits. Næstu tvö árin er hún umsjónarmaður
listdeildar almenns skóla í Texas. Árið 1914
innritar hún sig í kennaradeild Kólumbíuhá-
skóla í New York, þar sem hún nemur hjá
sjálfum áðumefndum Dow. Hann hafði m.a.
numið með Gauguin og var umburðarlynd-
ari gagnvart sjálfstæðum tilraunum
nemenda en kennaramir við Art Students
League. Dow hafði þó ekki mikil bein né
djúp áhrif á Georgíu, en hugmyndir hans
um að fylla út rýmið á fagran hátt virðast
hafa kveikt í ímyndunarafli hennar.
Árið 1915 gerir Georgia röð vatnslita-
mynda og teikninga í sjálfsprottnum,
óhlutstæðum stíl — athyglisverðar myndir,
sem voru ólíkar öllu því, sem henni hafði
verið kennt að gera og sýndu sjálfstæðar
tilhneigingar.
Það má vera ljóst, að hún ætlaði sér ekki
lítinn hlut í málverkinu, legði hún það á
annað borð fyrir sig, og uppeldi hennar
Ljósmyadarinn Alfred StiegUtz. Portret
frá 1915 eftir Edward T. J. Steichen.
hafði einkennst af því, að konur ættu að
standa jafnfætis karlmönnum. Svo ríkt var
þetta í eðli hennar, að eitt sinn í æsku lenti
hún í deilum við eldri bróður sinn um Guð
— hún hélt því fram, að hann væri kven-
kyns! Þau lögðu svo málið fyrir móður sína,
sem reyndi að útskýra fyrir Georgíu litlu,
að Guð væri andi, sem ekki væri hægt að
kyngreina. En allt kom fyrir ekki, því að
sú litla hélt því staðfastlega fram, að Guð
væri kvenkyns.
Georgía reyndist líka einstaklega vakandi
og eftirtektarsöm í skóla og um leið mjög
sjálfsgagnrýnin. Hún var óánægð með þau
verk sem hún hafði gert til þessa, og eitt
sinn læsti hún að sér og fór yfír allt, sem
hún hafði áður gert best. Hún tók þá eftir
því, hvemig sumar myndimar vom málaðar
til að þóknast þessum og hinum kennumn-
um og aðrar málaðar undir sterkum áhrifum
frá öðmm listamönnum.
NÝTT UPPHAF
Hún sat lengi og horfði á myndimar, sem
hún hafði fest upp á vegg, og hugsaði djúpt
og mikið. Þá flaug henni í hug, að það vom
abstraktform í huga hennar og ómissandi
fyrir ímyndunarafl hennar og öðmvísi öllu
því sem henni hafði verið kennt. „Þessir
hlutir, sem em okkar eigin, em svo nálæg-
ir okkur, að við áttum okkur ekki alltaf á
tilvist þeirra," sagði hún seinna. Nú rann
ótal margt upp fyrir henni, sem hún hafði
ekki gert sér grein fyrir, og þessar hugleið-
ingar og sjálfsrýni fæddu af sér áðumefnda
myndaröð.
Einnig segir hún: „Ég tók út ágætan
þroska, en einn góðan veðurdag vöknuðu
hjá mér ýmsar spumingar, og ég sagði við
sjálfa mig. Ég get ekki lifað þar, sem ég
óska. — Ég get ekki farið þangað, sem mig
Georgia O 'Keeffe, 1918. Ljósmynd eft-
ir Alfred StiegUtz.
langar. — Ég get ekki gert það, sem mig
langar til. — Ég get jafnvel ekki sagt það,
sem mig langar til. Skólar og atriði, sem
málarar hafa kennt mér, halda mér frá því
að mála eins og mig langar til. Ég álykt-
aði, að ég væri heimskt flón að mála að
minnsta kosti ekki það, sem mig langaði til
og segja það, sem mig langaði til, þegar
ég málaði, þannig að það liti út fyrir að
vera hið eina, sem ég gæti og kæmi engum
við nema sjálfri mér — væri engra hagur
nema rninn."
Nú vék hún öllu því til hliðar, sem hún
hafði áður gert, vék jafnvel vatnslitunum
til hliðar, því henni fannst litir trufla sig á
þessu stigi. Nú byrjaði hún upp á nýtt og
vann einungis í svart-hvítu og með teikni-
koli. „Það var lfkast þvf að læra að ganga
upp á ný,“ sagði hún seinna.
Hún sendi vinkonu sinni og skólasystur,
Anitu Pollitzer, nokkrar þessara mynda í
papparúllu með ströngum fyrirmælum um
að sýna þær engum. Teikningamar voru í
sjálfsprottnum, óhlutstæðum stíl og ólíkar
öllu því, sem henni hafði verið kennt að gera.
Anita, sem var mjög næm á nýjungar f
myndlist, varð sem þrumu lostin er hún sá
myndimar og virti ekki tilmæli Georgíu, en
hélt rakleiðis til brautryðjenda nýrra hug-
mynda, Alfred Stieglitz, og sýndi honum.
Afred, sem var ekki óvanur því, að fólk
kæmi með myndir til sín og var svo gagnrýn-
inn og óþægilegur í orðum, að menn
veigruðu sér við að sýna honum verk sín,
varð upptendraður, er hann leit myndir
þessa metnaðarfulla afkvæmi sólargresj-
unnar, að úr munni hans á að hafa hrotið:
„Loksins er komin kona á pappír í Ameríku."
Annar hluti greinarinnnar birtist
i nœstu Lesbók
LU R L E N D A Rl
B Æ K U R
John Dos Passos: Manhattan Transfer.
Með inngangi eftir Jay Mclnerney.
Penguin Books 1986.
Manhattan Transfer hefur fengið það vafa-
sama orð á sig að vera stílæfing. Má það vel
vera. Engu að síður er hún þess verð að vera
lesin, jafnt af þeim sem ekki hafa lesið neitt
eftir Dos Passos og hinum. Þeir síðamefndu
munu þekkja ávöxtinn í stórvirkinu USA.
Manhattan Transfer Qallar um lífið og
dauðann og svo sem allt þar á milli því sögu-
sviðið er New York á fyrstu áratugum
þessarar aldar. Sögupersónur og svið eru
mörg og er það leikur höfundar að rjúfa þráð-
inn og viðhafa fyrirvaralausar skiptingar í
tíma og rúmi. Við þetta fær verkið á sig svip
margklipptrar kvikmyndar.
John Dos Passos var félagslega þenkjandi
maður og treysti á sósíalismann en honum
snerist hugur er fram liðu stundir. Það var
einmitt áræði hans að skýra frá skuggahliðum
ríkustu þjóðar heims sem gerði hann frægan.
Manhattan Transfer er frá því skeiði ævi hans.
Barbara Leaming: Orson Welles.
A Biography.
Penguin Books 1987.
Það er sagt og má vera satt, að varasamt
sé að hæla bömum um of og að það gangi
glæpi næst að telja bömum trú um að þau
séu betrungar annarra baraa, að þau hafí
eitthvað til brunns að bera sem heitið geti
snilligáfa. Böm sem hafa verið alin upp við
slíkt hafa jafnan orðið ónytjungar eða glæpa-
menn. Strax í æsku fékk Orson Welles að
heyra það óþvegið að hann væri snillingur. í
rás tímans sannaði hann það en sagði jafn-
framt sjálfur að hann hefði byijað á toppnum
og síðan hafí hann verið að hrapa þetta nið-
ur. Það var í hálfkæringi sagt en þó skal
þess getið að aldrei hefur verið gerð jafn góð
kvikmynd í Ameríku og frumraun hans á því
sviðinu, Citizen Kane, sem hann vann að um
það leyti sem hann var tuttugu og fímm ára.
Áður en hann fór að stjóma kvikmyndum
hafði hann getið sér gott orð sem leikstjóri
og leikari. Orson Welles var mikilmenni og
þessi bók um hann er verðugt minnismerki
um hann.
Bob Geldof og Paul Valley: Is that it?
Penguin Books 1986.
Það er ekki langt á milli Dyflinnar og
Rómar. Undan pönkarabúningnum gægist
allajafna hom af vörumerktum rykfrakka og
milli mánudaganna gerast mörg undur.
Bob Geldof þekkir sig í höfuðstað írlands
og er eitthvað kunnugur Rómaborg. Hann
hefur skrýðst margskonar gervi, haldið eyr-
um, augum og munni opnum og furðað
mannskepnuna á sjálfri sér. Það er allt gott
um Geldof að segja, það verður enginn til
þess að fullyrða að hann hafí verið eða sé
vondur strákur. Hann óist upp eins og böm
gera og kaus ungur það frelsi sem þá var
boðið upp á og lá í hippamennsku, var á
flakki, braut af sér og gerðist pönkari með
árunum. Þau árin runnu svo hægt og bítandi
af honum og núorðið er hann oftséður gestur
í speglum tímanna með frægu fólki. Hann
var fánaberi í fylkingunni gegn hungri í heim-
inum og það vita allir. Hvað bókina varðar
er efni hennar svo sem nokkurt en öll er hún
yfirborðsleg og truflandi á stundum.
Martin Gilbert:
SHCHARANSKY
Hero of Our Time.
Penguin Books 1987
í júlí 1978 , var Anatoly Shcharansky
dæmdur í þriggja ára fangelsi og tíu ára
þrælkun fyrir njósnir. Hann og aðrir full-
yrða að hann hafi aldrei njósnað fyrir neina,
heldur hafi glæpur hans verið sá að vilja
flytjast búferlum til ísrael. Hann var sovésk-
ur þegn og þar i landi var slíkum óskum
ekki tekið með neinum fögnuði af yfirvöld-
um. Shcharansky er gyðingur og hefur
margt mátt þola vegna þess. Hann er nú
sloppinn vestur yfír, býr í Jerúsalem og er
ólatur við að benda Vesturlandabúum á það
misrétti sem andófsmenn í Sovétríkjunum
mega þola.
Þessi bók er hrífandi og þjónar tilgangi
sínum vel. Það er ætlun höfundar að opna
augu þeirra sem fijálsir geta talist sam-
kvæmt mati okkar Vesturlandabúa, fyrir
afturhaldssemi Kremlveija.
Listakonan 95 ára áríð 1982 ásamt skúlptúr sem hún gerði 92 ára og er í Nútíma-
listasafninu i San Fransisco.