Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1987, Blaðsíða 13

G L A T K 1 S T U N N 1
Af Saura-Gils
Úr handritum Sighvats Borgfírðings
Maður er Gils nefndur, hann var einhver hinn
mesti ofstopa- og ójafnaðarmaður í héraði,
og fáir voru þeir menn er honum þótti sínir
jafningjar. Gils var hvorki reglumaður til
sálar né líkama því mjög vænt þótti honum
Samantekt og formáli
eftir Þorstein Antonsson
um sjálfan sig, þegar honum auðnaðist að
gabba saklausa og einfalda menn til
heimskulegra fyrirtækja ellegar að spilla
saklausum stúlkum. Breytni Gils kom hon-
um líka á kaldan klaka sjálfum því valla
hafði hann verið fyrirvinna hjá ekkju einni
áður en sveitungar hans klöguðu hann fyrir
ósvífni og ýmisleg strákapör. Tvær stúlkur
á heimilinu kenndu honum börn, og sóknar-
prestur hans setti hann út af sakramentinu
fyrir ýmsa óreglu í kirkjunni.
Þetta kom til eyma sýslumanninum á
Brekku og vildi hann ekki láta ribbalda
þennan vaða svona uppi eins og nærri má
geta af eins árvökru yfirvaldi og sýslumað-
urinn á Brekku var. A næsta manntalsþingi
í sveit Gilsa skoraði sýslumaðurinn á prest
og bændur, og komu þá margar smærri og
stærri klaganir í gegn honum. Prestur klag-
ar þá Gils fyrir bameignir og ósiði við
kirkjuna. Húsmóðir hans klagar hann fyrir
óþægð, sveitarbændur fyrir hrekki nokkra
og bamsmæður hans fyrir það að hann
hefði rofið heit sín við þær.
Gils heyrði nú allar þær umræður er flutt-
ar vom þar í þinghúsinu. Sýslumaður bað
þá Gils að koma nær sér og mælti:
„Mikill fantur ertu, Gils! Og fyrir alla
þína ólögmæta breytni dæmi ég þig nú
undir eins hér fyrir réttinum í þingvottanna
nærveru."
„Hvemig er þá dómurinn?" mælti Gils.
„Hann er svona," svaraði sýslumaður:
„Þú ert skyldur að ekta þá stúlkuna sem
þú áttir fyrra bamið með. Fyrir óþægð þína
við húsmóður þína áttu að vinna kauplaust
hjá henni í eitt ár. Og fyrir óhlýðni þína
við prest þinn og hrekkjabrögð við sveitunga
þína áttu að gjalda fátækum fjörutíu fiska
hér í sveit. — Dómur þessi er rétt út dreg-
Til eríhandriti einskonar héraðssaga Skarðstrendinga vestra
í ýkjustíl sem greinir frá atburðum við innanverðan Breiða-
fjörð á áratugunum um miðbik síðustu aldar;þetta er flókinn
vefur frásagna, einkum af árekstrum sveitarmanna við yfirvöld
og munu flestar styðjast við atburði sem gerðust þar í sveit á þessu
skeiði, — að því er ætla má af skýringum Jóns Borgfirðings aftan
við handritið. Og eiga persónurnar samkvæmt þeim sér raun-
verulegar fyrirmyndir sem fræðimaðurinn nafngreinir. Handrit
sögunnar sjálfrar er eftirrit Sighvats sem einnig kenndi sig við
Borgarfjörð, en Helgi Jónsson hét sá sem reit fyrirmynd hans sem
nú er glötuð. Ætla sumir að Helgi hafi samið þessar skopsögur
sjálfur en hafi þótt hentara að eigna þær ótilgreindum öðrum
manni. Helgi þessi fluttist til Vesturheims á efri árum sínum og
handrit sitt skrifaði hann um 1870.
Frásögnin af Gils Saurahöfðingja er skelmissaga af grófara tagi,
óvenjuleg meðal íslenskra síðari tíma sagna fyrir þær sakir hve
mjög hún er skrifuð í anda stfórnleysis; dregur síður en svo taum
nokkurs hlutaðeigandi né fegrar söguhetjuna. Um hana segir Jón
Borgfirðingur að átt sé við Gísla nokkurn Jónsson, kunnan óróa-
segg á Saurum í Laxárdal um miðbik 19. aldar. Snemma hafi Gísli
orðið kunnur að hrekkjum og varmennsku, nefnir dæmi og þau
ekki falleg. Jón ritar: „ Var bær hans sem greni í hól en skartmað-
ur var hann mikill í klæðaburði og barst mjög á. Var hann gildur
vexti og meðalmaður á hæð, eður fullt það, með dökkt hár og
skegg, svipmikill og vel á fót kominn og gildur til karlmennsku.
Söngmaður var hann með afbrigðum og var rómurinn bæði mikill
og fagur, örlátur var hann snauðum mönnum og margt var honum
vel gefið það er honum var ósjálfrátt_“ Gísli var fjölskyldumað-
ur. Og það er Gils einnig látinn vera. Hann kemur víðar fyrir í
bókinni en í þeim þætti sem hér birtist að hluta.
Þ.A.
inn úr „aukasakartrekki" hinna konunglegu
Fororðninga og er undir aðför að lögum.“
„Ég gegni ekki þessum dómi,“ sagði Gils,
„og hlýði engu því sem í honum stendur.“
„Respekt fyrir réttinum," svarar sýslu-
maður.
„Ég virði þinn rétt að engu,“ sagði Gils.
„Ut með meinvættið," svaraði sýslumað-
ur. „Dómurinn skal standa."
„Ég fer hvergi," sagði Gils. „Ég veit ekki
hver okkar á meira með þinghúsið."
„Bindið hans hendur og fætur,“ skipar
sýslumaður.
„Það er hvorki þér né öðrum of gott,“
mælti Gils. „En mundu samt eftir því að
hann Laga-Eysteinn er kominn undir græna
torfu því fyrir löngu síðan værir þú sviptur
æm og embætti, konu, bömum, húsi, heim-
ili og öllu því er þú trúir á, sem sé honum
vini þínum sinjór Mammon, já, meira að
segja, þú værir flengdur, hengdur, deyddur
og grafinn, hefði nokkur af sýslubúum
þínum haft hundsvit og hann Laga-Eysteinn
hefði ekki haldið upp úr á þér hausnum.
Eru nú ekki þetta vissuleg sannindi?"
„Hreppstjóri Jón,“ mælti sýslumaður,
„hvílík dæmi finnast ekki á meðal ólmustu
villidýra eður hvenær eru dæmi til þess að
ólærður fantur hafi þorað að mæla þvílík
orð við konunglegt yfírvald? Takið þið und-
ir eins reipi og bindið hans hendur og fætur.
Meinvætti þetta er dauðans sekur."
„Ég vitna þessi orð sýslumannsins undir
allan þingheiminn," sagði Gils.
„Reipin prestsins héma skulu nú bráðum
minnast þín,“ sagði sýslumaður.
„Þótt að við bindum hann,“ sagði hrepp-
stjóri, „þá vantar dyblissuna til að leggja
hann í.“
„Það er kirkjan," svaraði sýslumaður.
„Ég þakka nú hjartanlega fyrir tóbakið,"
mælti prestur, „því losni Gils í kirkjunni þá
sýpur hann allt messuvínið sem er í altar-
inu. Og þar að auki drekkur hann þetta litla
af hinu sem ég á þar úti.“
„Hér gilda nú engar afsakanir,“ svaraði
sýslumaður.
„Ég fyrirbýð kirkjuna," segir prestur.
„Það hjálpar ekkert að hugsa um Pétur
postula þegar svona mikið liggur við,“ svar-
aði sýslumaður. „Og eftir lagabálksins 10.
grein hefi ég sem konunglegt yfirvald fullan
rétt á að nota kirkjuna sem annað „arrest
hús“ og þótt að minni nauðsyn væri en hér
er.“
„Þetta eru vissuleg sannindi sem sýslu-
maðurinn segir," mæltu bæði þingvitnin.
Ekki leist Gils á að bíða lengur þar á
þingi, og ríður hann hið hvatasta heim að
bæ sínum. Sýslumaðurinn á Brekku var svo
reiður að hann í sama vetfangi og Gils er
horfinn sagði þinginu slitið og reið heimleið-
is. Þegar sýslumaðurinn var heim kominn
unir hann afar illa hag sínum og kvað sig
hafa hlotið hina mestu smán af viðskiptum
þeirra Gils Saurhöfðingja. Tekur þá sýslu-
maður það ráð að rita háyfírvaldinu svo
látandi bréf:
Sökum þess að yðar hávelborinheitum
hefir bestöndugt þóknast að vera í mínu
interessi síðan að ég hafði þá ánægju og
æru að skipta við yður bekendtskap an-
moda ég yður um að skipa mér sjálfum
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. NÓVEMBER 1987 13