Lesbók Morgunblaðsins - 13.08.1988, Blaðsíða 13

til að vinna þau. Fáir hinna „fimm og hálfs
tíma“ stúdenta hans lifðu áfram samkvæmt
þeirri reglu að tilrauninni lokinni. Hafi menn
því ekki mjög gilda ástæðu til að nota þenn-
an tíma til einhvers, þá geta menn alveg
eins látið sér það lynda, að svefninn, sem
þeir taka sér, hvort sem hann sé nauðsynleg-
ur eða ekki, sé þó notalegur. „Maður bara
nýtur þess að sofa,“ segir Home, sem sjálf-
ur er sjö-átta tíma maður.
Og það er einnig þetta, sem gerir það
svo ánægjulegt að sofa út á sunnudögum.
Horne segir: „Þetta er eins og í megrunar-
kúr. Menn borða sparlega, en skyndilega
gefst þeim tækifæri til að háma í sig. Þeim
er engin þörf á því, en þeir njóta þess samt.“
Svipað viðhorf gerir smáblundi ánægju-
lega. „Mörgu fólki finnst mjög mikil hvíld
að því að fá sér hænublund í 10 mínútur
eða svo,“ segir Home. „Það er sálfræðileg
hlið á því máli. Aðstæður fyrir svefn virð-
ast heppilegar, en í rauninni er engin þörf
fyrir hann, það byggist á vana rétt eins og
maður fær sér te eða kaffi.“
Þar sem enginn djúpur svefn fæst í venju-
legum blundi, er gagnið aðallega sálrænt.
En menn mega varast að láta smáblund
verða að djúpum svefni. Líkaminn býst þá
til hvíldar, og þegar menn em vaktir, em
þeir haldnir sljóleika eins og eftir svefn.
„Líkaminn telur víst, eftir þann hálftíma,
að fullur átta tíma svefn sé á leiðinni," seg-
ir Horne. „Það em sömu áhrifin, eins og
þegar menn fara að sofa að kvöldi og em
vaktir eftir klukkutíma."
En líkaminn lagar sig fljótt að því, sem
honum er veitt. Smáblundir jafnvel án end-
umærandi djúps svefns, geta orðið hluti af
svefnmynstri manna. Jafnvel djúpan svefn
er hægt að fá á mismunandi tímum. Hið
sígilda dæmi um slíkt er „siestan", miðdegis-
hvíldin í Miðjarðarhafslöndum.
„Ef maður skiptir svefni sínum í tvennt,
þarf maður minna af honum. Margt fólk,
til dæmis í Grikklandi, sefur tvo tíma síðdeg-
is og fjóra og hálfan að nóttu. Þess vegna
kemst ekki kyrrð á í Grikklandi fyrr en
eftir tvö á næturnar. Þar getur fólk auðveld-
lega vakað fjórum tímum lengur vegna
miðdegishvíldarinnar."
Það myndi taka okkur langan tíma að
aðlagast svo ólíkum háttum. Hvort það
tækist færi eftir því, hversu syfjuð við yrð-
um. „Syfjan er miskunnarlaus mælikvarði
á það, hvort við höfum fengið nægan svefn,“
segir Home.
Hinir svefnlausu
„Mér kom ekki dúr á auga í alla nótt,“
segir fólk stundum mæðulega, en er það
þá alveg rétt? Rannsóknir benda til þess,
að það sé ekki lengd svefnsins heldur
„gæði", sem mestu máli skipta.
Svefnleysi á sér margar orsakir. Sumar
þeirra kannast allir við, þær sem eru af
líkamlegum toga, tannpínu, kláða, melting-
artruflanir o.s.frv. Mörg okkar þekkja einn-
ig afleiðingar drykkju eða reykinga í óhófij
sem geta valdið röskun á eðlilegri starfsemi
líkamans, þannig að heilinn sé í fullu fjöri,
þótt viðkomandi sé að verða örmagna af
þreytu.
En hið eiginlega svefnleysi — langvar-
andi vandkvæði á að festa svefn eða að
njóta óslitins hvíldarsvefns — er miklu sjald-
gæfara en almennt er talið. Það hefur verið
skilgreint þannig, í hálfkæringi, að það sé
það, sem sé að mönnum, þegar þeir liggi
andvaka alla nóttina í klukkutíma. En engu
að síður er það vissulega til.
Algengustu orsakirnar eru geðrænar:
Kvíði, streita, þunglyndi, ástvinamissir,
áhyggjur. Vandinn í þessu sambandi er sá,
að orsökum og afleiðingum er ruglað saman
eða þær blandast saman. Geðshræringar
geta staðið mönnum fyrir svefni, og skortur
á svefni getur valdið vaxandi geðshræring-
um. í verstu tilfellunum tengist svefnher-
bergið, rúmið og háttatíminn svefnleysi, og
það veldur spá, sem rætist af sjálfu sér.
Tímabundið svefnleysi, sem stafar af
skammvinnum áhyggjum svo sem út af
búferlaflutningum eða vandamálum í vinnu,
hefur sín takmörk og lagast yfirleitt af
sjálfsdáðum. En langvarandi erfiðleikar á
borð við atvinnuleysi, alvarleg veikindi í fjöl-
skyldunni eða miklar geðshræringar, sem
ekki er auðvelt að komast yfir, geta valdið
svefnleysi, sem verður svo rótgróið, að það
heldur áfram að þjaka menn, þó að áhyggju-
efnin séu horfin. Frumorsökin að kvíða og
áhyggjum viðkomandi er ekki lengur fyrir
hendi, en kvíðinn og áhyggjurnar hijá menn
áfram — vegna svefnleysisins.
Hjá fjölda manns, sem ekki þjást af svefn-
leysi í strangast skilningi þess orðs, er þetta
vandamál í raun og veru mjög mikið. Svefn-
leysi þeirra virðist ólæknandi.
Ian Oswald, prófessor í geðlækningum
við Royal Edinburgh Hospital, segir, að
sjúklingar, sem halda því fram að þeim
hafí varla komið dúr á auga í mánuð eða
að þeir sofni ekki fýrr en eftir marga
klukkutíma, hafí á röngu að standa. Kann-
anir með heilaritum hafa sýnt, að þeir sofni
yfírleitt innan 20 mínútna og sofi í sex tíma.
En hann segir hins vegar, „að þeir séu ekki
bara að nöldra". Sérfræðingur getur sagt,
hve lengi einhver sefur, en ekki hversu góð-
ur svefninn er. „Sjúklingur segir, að eitt-
hvað sé ekki eins og það eigi að vera, og
sérfræðingurinn getur ekki sagt, að það sé
vitleysa,“ sér í lagi þar sem dánartíðni
þeirra, sem kvarta undan svefnleysi, sé 1,3
hærri en hin venjulega.
Nú á dögum eru þeir fleiri, sem þjást af
svefnleysi, en nokkru sinni. Þetta er fyrst
og fremst vegna þess, að nú eru fleiri gaml-
ir og gamalt fólk þarf minni svefn. Ennfrem-
ur veldur ýmislegt, sem fylgir ellinni, eins
og liðagigt og lausheldni, sársauka og óþæg-
indum, sem koma í veg fyrir vægan svefn.
Það getur einmanaleiki gert líka.
En í flestum öðrum tilfellum er svefn-
leysi einhvers konar ímyndunarveiki — sigur
andans yfir dýnunni. „Munurinn á svefni
þeirra, sem eru ánægðir eða óánægðir með
svefn sinn, varðar fremur skynjun en raun-
veruleika," segir einn sérfræðingurinn.
En hver sem orsökin hefur verið, þá hafa
elixírar og alls kyns mixtúrur eða nútíma
hliðstæður þeirra, benzódíazepín eða aðrar
svefntöflur, orðið hið fasta svar.
Töflumar eru óneitanlega gagnlegar. Pró-
fessor Oswald telur þær hættulausar „og
vera nútíma þægindi eins og sími og mynd-
bandatæki". Og þar sem hægt er að kaupa
ýmislegt til að sofna af beint úr búð, og
hveijum fullorðnum er fijálst að kaupa
flösku af vodka, sér hann enga ástæðu til
þess, að ekki ætti á svipaðan hátt að vera
hægt að kaupa benzódíazepín, sem virkar
skamman tíma.
Aðrir sérfræðingar eru ekki á sama máli.
Robert Priest, prófessor í geðlækningum í
Paddington, segir, að sjúklingar ættu ekki
að taka slíkar töflur nema aðra eða þriðju
hveija nótt. Margar kannanir hafi sýnt, að
þessi lyf geti skapað meiriháttar vandamál,
með því að þau séu vanabindandi og geri
menn háða þeim bæði líkamlega og and-
lega, og að áhrifa þeirra geti gætt í langan
HINIR SVEFNLETTU
NAPÓLEON.
Meðan Frakkland dormaði, stjómaði
hann. Napóleon náði fullkominni leikni
í þeirri list að taka sér smáblundi að
deginum, sem gerði honum kleift að fara
á fætur kl. 4 eða 5 að morgni. Ingres
málaði af honum þessa mynd á vinnu-
stofu sinni, þar sem logar á litlu kerti
og klukkan er fjögur.
WINSTON CHURCHILL.
Gat komizt af með þriggja eða fjögurra
stunda svefn á nóttu, en mókti á daginn
að vild. Hann fékk sér oft 10 mínútna
blund á langdregnum ríkisstjómarfund-
VOLTAIRE.
Andríkur, fyndinn og hæðinn og þurfti
ekki nema þriggja tíma svefn.
HARRYS. TRUMAN.
33. forseti Bandaríkjanna fór í námskeið
hjá lækni, sem kenndi honum, hvemig
hann gæti minnkað svefn sinn í aðeins
fjóra tíma á nóttu.
MARGARET THATCHER.
Henni fínnst fjögurra tíma svefn alveg
nóg. Hún tekur á sig náðir kl. 2 eftir
miðnætti og fer á fætur tilbúin til vinnu
kl. 6.
FJODOR DOSTOJEVSKY.
Honum féll vel að byija að vinna kl. 3
síðdegis og sat við skriftir til kl. 5 eða
6 að morgni. Snemma á sumrin hélt
sólin líka fyrir honum vöku. Þá var bjart
í Leningrad til kl. 10 á kvöldin.
SVEFNLÆTI
Að tala upp úr svefni er algengt fyrirbrigði og merki-
legra fýrir áheyrandann en þann, sem sefur. Rannsóknir
benda til þess, að það sé almennt og að öðm hveiju séum
við flest vís til að mæla eitthvað sofandi, sem getur ver-
ið merkingarlaust eða spaklegt og allt þar á milli. Það
kemur fyrir, að við vöknum og vitum eða höldum, að við
höfum verið að tala. En yfirleitt gemm við það ekki. Tal
upp úr svefni getur átt sér stað á öllum stigum svefns,
þó að orðin virðist greinilegri, þegar það gerist í draum-
svefni.
Svefnganga er ekki eins venjuleg, en áhrifameiri. Það
er dæmigert, að hún gerist, þegar hinn sofandi er á leið
úr djúpum svefni í draumsvefn. Svefngengillinn ber sig
venjulega klaufalega að í fyrstu, en síðan smám saman
af meira öryggi og getur innt af hendi allflókið verk-
efni, áður en hann fer aftur í rúmið. Hann kann að bregð-
ast við spumingum eins og í leiðslu, enda þótt hann sé
enn í fastasvefni. Það er erfitt að vekja hann og hann
man lítið eða ekkert af því, sem hann var að gera.
Svefnganga er algengari meðal barna en fullörðinna
og virðist henda innan við fimm af hundraði unglinga,
sem yfirleitt em yngri en 14 ára. Meðal fullorðinna virð-
ist hún vera afleiðing streitu. Það er ekki hættulegt að
vekja svefngengla, og það er þeim fyrir beztu, að þeim
sé leiðbeint til baka í rúmið til að koma í veg fyrir fall
eða önnur óhöpp. Þess em dæmi, að svefngenglar hafí
dottið út um glugga, farið að sjóða mat í eldhúsinu og
jafnvel reikað inn á næstu krá.
Að gnísta tönnum. Þeir, sem gera það oft, gnísta
tönnum í svo sem eina mínútu á hverri klukkustund.
Eins og um svefngöngu er þetta algengara hjá börnum
en fullorðnum, þó að þetta komi fyrir einn af hveijum
20 fullorðnum að því að ætlað er. Þó að talið sé, að
gnístranin orsakist af streitu, vaknar sá, sem gnístrar,
aldrei, en nýjar rannsóknir benda til þess, að slík gnístran
tanna kunni að valda mígreni.
Skyndimók getur þyrmt yfir sumt fólk, sem þjáist af
„narcolepsy". Það getur sofnað skyndilega við nær hvaða
aðstæður sem er — í miðri máltíð, við stýrið á bíl og við
samfarir. Vera má, að hið síðastnefnda sé ekki svo undar-
legt, því að miklar geðshræringar virðast hrinda af stað
slíku svefnkasti, þótt líkur séu á því, að eggjahvíturík
fæða eigi nokkum hlut að máli.
Þeir sem sofa eðlilega líða yfirleitt á milli létts og
þungs svefns, áður en þeir svífa inn í fyrsta skeið draum-
svefnsins (REM). En sá, sem fellur í skyndisvefn, sefur
þegar í stað draumsvefni og getur þannig ruglað saman
veruleika og draumi.
Hrotur eru til mikilla leiðinda. En þaer geta einnig
verið hættulegar.
Orsök þeirra er einföld. Þegar við sofum djúpum svefni
eða draumsvefni, slaknar á flestum vöðvum líkamans,
og það virðist stuðla að hvíld og endumæringu hans.
Vöðvamir, sem halda öndunarveginum opnum, slaka einn-
ig á, og hljóðið, sem heyrist í hrotunum, kémur af
þrengslum ofan til í öndunarfærunum. Margar ástæður
geta verið fyrir þessum þrengslum. í einstaka tilfellum
geta þau orðið slík, að þau loka öndunarveginum, og við
áreynsluna af því að reyna að anda gegnum þessa hindr-
un getur blóðþrýstingur þess, sem hrýtur, hækkað
ískyggilega og jafnvel lífshættulega, sérstaklega ef hann
þjáist af hjarta- eða æðasjúkdómum. Áfengi og of mikil
líkamsþyngd auka hættuna af og á hrotum. Þeir sem
sofa á bakinu hijóta oft.
En þrátt fyrir öll nútímalyf og gömul ráð gengur því
miður illa að beijast gegn hrotum. Að því tilskyldu, að
hrotur maka eða félaga séu ekki svo hættulegar, að þær
stöðvi öndunina, em þær bara eins og svo margt annað,
sem við verðum að læra að Jiúa við.
Sv. Ásg. þýddi úr Observer.
Menn geta látið á
margan hátt
í svefni sem getur orðið
nærstöddum til leiðinda,
skemmtunar og j afn vel
skelfingar.
Dr. Horne við
mælitækin
Sveinn Ásgeirsson þýddi úr OBSERVER
tíma, valdið eftirköstum á morgnana, hæglæti á daginn, skertu minni
og þverrandi mætti til einbeitingar. Verst er þó ef til vill, að þau geta
haft áhrif á svefninn til hins verra.
En góðu heili eru til mörg önnur ráð, sem eru æskilegri að minnsta
kosti í fyrstu. Þau hrífa ef til vill ekki eins fljótt og lyfin, en eru
miklu áhrifameiri, þegar til lengdar lætur. Hér skulu rakin nokkur ráð
til þeirra, sem eiga við svefnleysi að stríða. Þau eru einföld, en duga
oftar en ekki:
„Farðu í rúmið á reglubundnum tima og stilltu vekjaraklukkuna.
Láttu ekki eftir þér að sofa fram eftir um helgar. Reyndu slökunar-
æfíngar eða snögga gönguferð, klukkutíma eða svo áður en þú ferð
að hátta. Gættu að því, hvað þú borðar og drekkur, áður en þú ferð
í rúmið. Forðastu þungan mat, te, kaffí og áfengi. Mjólkurglas getur
verið ágætt. Vertu viss um, að hvorki sé of heitt eða of kalt í svefn-
herberginu. Tæmdu þvagblöðruna. Gakktu úr skugga um að ekki hrikti
í dyrum eða gluggum. Vertu ekki að bylta þér lengi, heldur rístu upp
úr rúminu og farðu að gera eitthvað í öðru herbergi.“
'Við svefnleysi, sem er mjög erfitt viðureignar, eru einnig til mörg
ráð, sem geta borið góðan árangur og eru utan lyíjafræðinnar.
Nálarstungumenn telja nálar sínar duga vel gegn öllum sjúkleika,
sem er í senn sálfræðilegur og líkamlegur. Og dálækningar geta kom-
ið að góðu haldi við svefnleysi. Þá hefur „biofeedback" („endursvör-
un“) gefið góða raun, en það er tækni til að fylgjast með ósjálfræðri
Iíkamsstarfsemi (t.d. með aðstoð rafeindatækja) og auka meðvitund
um hana með það fyrir augum að læra að stjórna henni og jafnframt
þeim geðbrigðum, sem henni eru tengd. Síðan er sjúklingnum kennt,
hvemig eigi að spenna alla helztu vöðvana og slaka á þeim og leið-
beint um æfingar á borð við djúpa öndun og það að gera sér í hugar-
lund rólegan vettvang.
Enn ein lækningaraðferð gegn svefnleysi er kennd við áreitisstjórn
(stimulus control therapy). Það er aðferð til að kenna mönnum að
ijúfa tengslin milli rúms og svefnleysis. Sjúklingunum er sagt að fara
á fætur á sama tíma á hveijum morgni, án tillits til þess hvernig
þeim líði, fá sér aldrei blund á daginn, fara aldrei í rúmið nema syfjað-
ir, gera ekkert í svefnherberginu, svo sem að horfa á sjónvarp eða
borða, og fara úr rúminu um stund, ef bið verður á svefninum. Kynlíf
er talið heppilegt.
Löngu fyrir byltinguna í lyfjafræði voru til lyf við svefnleysi. En
þar sem orsakir svefnleysis eru margvíslegar, er ekki til neitt alls-
heijarmeðal. Bæði grasalæknar og hómópatar leggja áherslu á, að
mikilvægt sé að meðhöndla „manninn í heild“, en ekki aðeins hin
augljósu sjúkdómseinkenni. Umfram allt beri að sækjast eftir eðlilegum
svefni. Hver og einn verði áð finna mataræði við sitt hæfi, þjálfun,
slökun og hugsanir, sem stuðli að góðum nætursvefni.
Á meðal lyfja hómópata eða smáskammtalækna eru efni úr jurtun-
um venusvagni (freyjublómi), sólarblómi og kamillu. Eiturlyfin bella-
donna og ópíum kunna að hljóma háskalega, en séu þau gefin í örlitl-
um skömmtum undir eftirliti sérfræð-
ings, eru þau hættulaus og geta gefið
góða raun.
Grasate, sem gert er úr sítrónu-
Meðan sjálfboða- ávöxtum og víða er fáanlegt, hefur
liðarnir sofa er mild slökunaráhrif, sem geta stuðlað
svefninn mældur að heilnæmari svefni. Ef meltingar-
truflanir eiga hlut að svefnleysi,
mæla grasalæknar með kamillutei
vegna hinna róandi eiginleika þess.
Einn flokkur „svefnleysingja" hefur
ekki verið nefndur, þar sem eru
hvítvoðungar og smáböm, sem annað-
hvort þjást af svefntruflunum eða em
svo ofvirk, að þau sofa ekki eins lengi
og mörgum foreldrum finnst þau
„eiga“ að gera. Það er mikilvægt að
minnast þess, að það er engin föst
regla í þessu efni. Þó að þriggja mán-
aða gömul börn kunni að sofa að jafn-
aði 18 tíma á sólarhring, getur sumum
nægt helmingi minni svefn.
„Foreldrum finnst oft nauðsynlegt
að láta svo sem „rétti háttatíminn
fyrir flögurra ára börn“ sé kl. 7 á
kvöldin. En sannleikurinn er sá, að
þetta er „rétti tíminn" fyrir hina full-
orðnu, svo að þeir geti haft næði það
sem eftir er kvöldsins,“ segir dr. Pene-
lope Leach í bók sinni um heilsufar
bama.
Frá frumbernsku er mikilvægt, að
rúmið sé notalegt og vistlegt. Svefn-
herbergi ættu ekki aðeins að vera til
að sofa í, heldur staður, þar sem
margt skemmtilegt gerist. Og umfram
allt má rúmið aldrei vera staður, sem
bamið er sent til í refsingarskyni.
Svefnleysi hjá mörgum bömum
stafar af slæmum draumum eða öðr-
um næturhrellingum. Það er oft hægt
að róa bam í væran svefn aftur mjög
fljótt með ástúðlegum orðum og blíðu.
Ef bam hefur orðið mjög hrætt og
glaðvaknað, ætti það að jafna sig
fljótt og sofa eftir að hafa fengið að
drekka, farið í baðherbergið og lagt
sig til svefns á ný eins og á venjuleg-
um háttatíma. Það getur flýtt fyrir
værum svefni að breiða vel og nota-
lega ofan á barnið.
í raun og veru er svefnleysi alls
ekki fyrirbæri, sem á upptök sín í
bemsku. Svefnwtruflanir, svo sem að
vakna um miðja nótt eða eldsnemma,
tala upp úr svefni eða ganga í svefni
er eðlilegt í uppvextinum. Sé þeim
tekið með skilningi og heilbrigðri
skynsemi, læknast þeir af .sjálfu sér.
Hrotur fretji gcrt mönnum og konum
lífið leitt — og í einstaka tilfellum
verió hættulegar. fíagnstætt þvísem
almennl hefur verið talið er það
góðverk að vekja svefngengil.

ANDVÖKUMENN
FRANZ KAFKA.
Stundum var hann svefn-
laus fjórar nætur í röð.
Svefnleysi hans kemur æ
ofan í æ fyrir í dagbókum
hans. Harmakvein frá
1911: „Undir morgun
stundi ég ofan í kodd-
ann.“
RUDYARD KIPLING.
Kipling þjáðist fírst af
svefnleysi 12 ára gamall
í leiguherbergi. _ Seinna
skrifaði hann: „Ég vissi
það ekki þá, að slík and-
vaka yrði á mig lögð alla
mína ævi.“
ROSEBERY,
LÁVARÐUR.
Hann neyddist til að
segja af sér sem forsætis-
ráðherra vegna svefn-
leysis síns. „Eg get ekki
gleymt árinu 1895,“
skrifaði hann. „Að liggja
andvaka nótt eftir nótt
og stara út í loftið. . .“
MAGDI YACOUB.
Þegar hann er ekki á
skurðstofunni þessi fær-
asti hjartaskurðlæknir
Breta, er hann sjaldnast
í rúminu. Á nóttunni sést
hann oft á göngunum 5
Harefield-sjúkrahúsinu.
ALEXANDER
PÚSHKIN.
Mesta skáld Rússa þjáð-
ist af svefnleysi alla ævi.
Hann orti kvæðaflokka,
sem hann kallaði „Svefn-
leysi“. Það minnir okkur
á ljóðasöfn Stephans G.
Stephanssonar, sem hann
nefndi „Andvökur".
MARCEL PROUST.
í endurminningum sínum
ræðir hann um hina hold-
legu nautn svefnsins, sem
hann fór svo oft á mis
við. Hann þjáðist af
svefnleysi alla ævi.
ANTHONY
BURGESS.
Fjölfræðingur og HÖF-
undur bókarinnar „Að
fara í rúmið". „Svefnleysi
mitt er ellimerki. Það er
verra í Mónako, þar sem
er umferð allan sólar-
hringinn."
12
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. ÁGÚST 1988 13