Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1988, Side 9

Erlend áhrif á íslenzkt mál
Ekki gagnar að áfellast rigninguna þegar húsið
lekur. Þó má grípa til þess ráðs að setja fötu
undir lekann. Tæma síðan úr fötunni með
reglulegu millibili, þó svo það skvampist og
gusist svolítið upp úr henni meðan á verkinu
stendur. Enginn er verri þó hann vökni, eða
hvað? En skyldi ekki vera ráðlegra að gera
við lekann af því fólki sem í húsinu býr?
Þar býr svo margt fólk. Hver ætti að ábyrgj-
ast lekann? Enginn. Þess vegna hefur það
ekki verið gert enn. Við erum tvöhundruð
og fjörutíu þúsund hræður sem búum í hús-
inu og kippum okkur ekki upp við smá slett-
ur:
„Þess misskilnings
verður stundum vart, að
mælt mál lifi sínu eigin
lífi og réttast sé að láta
það afskiptalaust, lofa
því að fara sínar eigin
götur. Þetta er fjarstæða
þegar af þeirri ástæðu að
málið læra börnin svo
sem það er fyrir þeim
haft.“
Eftir INGIBJÖRGU ELÍNU
SIGURBJÖRNSDÓTTUR
„Á tímum hnignunar, kúgunar og niður-
lægingar tókst okkur að varðveita málið
þrátt fyrir lélega menntun, enga barna-
skóla og fáa málfræðinga. Nú er svo
komið að þeir sem hafa lært islenzku í
æðri skólum, hika við að skera úr um
hvað sé rétt mál og hvað rangt. Þeir
geta oftast bent á hliðstæðu úr eldra
máli og því eldri sem vitleysan er því
réttari sé hún. Eða, ef nógu margir tala
vitlaust þá sé komin hefð á vitleysuna
og hún orðin rétt mál. Afleiðingin er sú
að nú leiðréttir enginn annars málfar.
Nú hlær enginn að ambögum manna.
Nú eru allir í vafa um málfar sitt. “
Um tunguna gegnir sama máli og um
alla aðra hluti sem þarfnast ræktunar og
umhirðu, að óræktar- og hnignunarhættan
er sífellt yfírvofandi.
Þess misskilnings verður stundum vart,
að mælt mál lifí sínu eigin lífi og réttast sé
að láta það afskiptalaust, lofa því að fara
sínar eigin götur. Þetta er fjarstæða þegar
af þeirri ástæðu að málið læra bömin svo
sem það er fyrir þeim haft, og þá er aug-
ljóst að mikið veltur á því að þeir sem böm-
in læra málið af kunni það vel sjálfir, en
það gjöra þeir því aðeins að þeir leggi rækt
við málfar sitt. Aður fyrr iðkuðu afar og
ömmur þá málrækt sem forfeður okkar og
formæður hafa haft um hönd frá ómuna tíð
og var að miklu leyti fóigin í því að læra
og fara með munnlegan fróðleik og ekki
sízt kveðskap. Betri móðurmálskennsla
verður ekki fengin og hún er orðin torgæt
nú á dögum eins og bamauppeldi er nú
yfírleitt háttað, og móðurmálskennsla í skól-
um getur ekki bætt þennan missi.
Umsjónarmaður pistilsins íslenzkt mál,
Gísli Jónsson, segir í 310. þætti sínum í
Morgunblaðinu:
„Málsýkingin hjá bömum og unglingum
er hættulegust, því lengi býr að fyrstu
gerð. Smekkurinn, sem kemst íker, keim-
inn lengi ber, segir máltækið. “
„Það er að verða óþolandi að fylgjast
með því, hvemig viss hópur kaupsýslu-
manna vinnur að því að eyðileggja
islenzkt mál. Hvarvetna blasa við erlend
fyrirtækjaheiti: Westem fried chicken,
Southern fried, Kentucky fried, Broadway
o.s.frv. Viðþessi erlendu heiti á fyrirtækj-
um bætist nú, að þeir eru famir að setja
upp heljarstór auglýsingaskilti við hrað-
brautir með þessum ósóma, eins og t.d.
má sjá, þegar ekið er um Mosfellssveit,
þar sem skilti með nafninu: „Westem
fried chicken“ blasir við augum, þegar
ekið er út úr höfuðborginni vestur og
norður. Það á að banna erlendu fyrir-
tækjaheitin með lögum ogþað á að banna
þessi auglýsingaskilti. Fyrr en varir verða
þau orðin aðalyarlegri umhverfísmengun,
eins og þau _ hafa alls staðar orðið. “
(Víkverji — ísienskt mál, 310. þáttur.
Mbl.).
Slettunum rignir inn í landið, og við fáum
engan veginn rönd við reist. Ekki á meðan
við einblínum á regnið'í stað þess að líta
okkur nær. Miklu alvarlegri meinsemdir em
allsendis óháðar erlendum áhrifum, eða allt
að því. Aðal meinsemdin felst í vissu virðing-
arleysi fyrir „réttu" máli eins og minnst var
á hér áðan. Þekktir og jafnvel mjög vinsæl-
ir fjölmiðlamenn bæði í útvarpi og sjónvarpi
tala svo „ljótt" mál og þar með „rangt“-
mál að það hreinlega sker í eyrun. Eða
hvað finnst fólki yfirleitt um þegar Hemmi
Gunn, Bjami Dagur, Albert Guðmundsson
og fleiri margsegja „stæðsti" og „hæðsti"
í einu og sama viðtalinu og ár eftir ár? Það
virðist ekki vera að neinir af samstarfs-
mönnum þeirra, segjum t.d. útvarpsráð eða
ábyrgir stjómmálaforingjar, leiðrétti þessa
menn. Nei, því fer fjarri.
En svo vikið sé að erlendum áhrifum sem
em áberandi um þessar mundir og hver ijöl-
miðlamaðurinn apar hugsunarlaust eftir
öðmm ber hæst orðið „síðan" sem nú er
notað eins og Englendingar nota „since“
og Danir og Svíar nota orðið „siden" og
„sedan". Fyrir mörgum ámm... síðan...
segja fjölmiðlamenn óáreittir_og afleið-
ingin er sú að svo til hvert mannsbara tek-
ur svona til orða í dag. Ætti að lögleiða
þetta sem rétt (rétta vitleysu) þar sem flest-
ir taka sér þetta til fyrirmyndar? En lítum
nú nánar á eðli og greiningu erlendra áhrifa
frá sjónarhóli fræðimanns:
„Ný orð og nýjar merkingar, sem orðið
hafa til við erlend áhrif, kallast einu nafni
tökuforði, á þ. Legngut. Fræðimenn grein-
ir á um, hvemig flokka skuli þennan fórða.
Við skulum láta okkur nægja hér mjög ein-
falda skiptingu. Samkvæmt henni greinist
tökuforðinn í þrennt: 1) tökumerkingar,
2) tökuþýðingar, 3) tökuorð. En ef betur
:r að gáð em nýyrði upp og ofan annað-
hvort tökumerkingar eða miklu oftar ein-
hvers konar tökuþýðingar, en þeim má
skipta í ýmsar undirdeildir.
Við skulum fyrst minnast á nokkrar töku-
merkingar, þ.e. orð sem hafa heyrt til ísl.
orðaforða, en fengin hefir verið önnur merk-
ing: Simi, merking frá d. telefon, tele-
graf, þulur, merking frá d. speaker, e.
announcer, mengi, merking frá e. set,
toga, togari, merking frá e. trawl, trawl-
er. Sérstök undirdeild slíkra orða eru ný-
gervingar eins og hanna, merking frá e.
design og tölva, merking frá e. computer.
Tökuþýðingar eru þó miklu algengari í
íslenzkri nýyrðasmíð, en með þessu hugtaki
er átt við orð sem þýdd em lið fyrir lið,
sbr. t.d. orð eins og glóðarlampi, þar sem
d. glodelampe er þýtt lið fyrir lið. Af slíkum
orðum mætti nefna flotvog, d. flydevægt,
færiband, d. transportbánd, hljóðdeyfir,
d.lyddæmper, o.s.frv. Undirdeild af töku-
þýðingum em svonefndar hálfþýðingar en
þá er nýyrðið aðeins að nokkm leyti þýðing
hinnar erlendu fyrirmyndar. Gott dæmi um
það er Iflkamning, d. legemliggerelse,
fjölmiðill e. mass media, róttækur, d.
radikal o.s.frv.
Við sjáum þannig að nýyrðasmíð er ekki
neinn hemill á erlend menningaráhrif. Hún
er tiltekin viðbrögð við þeim, sem miða að
því að gera þessi áhrif aðgengilegri fyrir
allan almenning. Og þessi viðbrögð em ekk-
ert séríslenzkt fyrirbæri. Tökuþýðingar og
tökumerkingar tíðkast í öllum menningar-
málum og em nauðsynlegur þáttur í þróun
þeirra.
Tökuorð em loks einn þátturinn í þróun
eða öllu heldur eflingu orðaforðans. Hlut-
verk þeirra er hið sama og tökumerking-
anna og tökuþýðinganna að fylla einhveija
holu í merkingarforða málsins. Það fyllir
enga holu að taka upp ensku sögnina
smæla, því að við höfum ísl. sögnina brosa,
sem rækir hlutverk sitt af prýði, en orðin
bíll og gír, disilvél og benzín hafa hlut-
verki að gegna, vegna þess að við höfum
ekkert orð sem fótfestu náði og bætti úr
jeim skorti málsins að geta tjáð þá merk-
ingu sem í þessum orðum felst.
Hveijir bera ábyrgð á því að halda ylhýra
móðurmálinu frá erlendum gusugangi?
Þú last — þetta mál með unað og yl
yngdan af stofnunum hörðu.
Ég skildi, að orð er á íslandi til
um allt, sem er hugsað á jörðu.
Einar Benediktsson
Einar Benediktsson segir ekki að orð sé á
íslandi til um allt sem er talað á jörðu.
Hefði hann sagt það hefði hann sem betur
fer haft á röngu að standa.
Fyrir kemur að íslenzkir fræðimenn hliðri
sér hjá að fjalla um fræði sín á íslenzku á
þeim forsendum að það sé ekki hægt. Oft
tala slíkir menn í allri hógværð, en sú hóg-
værð er ekki öll þar sem hún er séð því
jafnframt því sem menn játa vanmátt sinn
til að tala og skrifa á íslenzku gefa þeir
auðvitað þeirri skoðun undir fótinn að þeir
eigi afskaplega auðvelt með að láta merki-
legar hugsanir í ljósi á útlendu máli.
Þessi skoðun er tortryggileg. Hin er trú-
verðugri sem ráða má af lítilli sögu sem
sögð er af Sveinbimi Egilssyni. Danskur
maður, sem fregnað hafði að Sveinbjöm
væri hið ágætasta latínuskáld og að öðru
leyti í fremstu röð lærdómsmanna, spurði
hann einhveiju sinni hvað hann kynni mörg
tungumál. Margir muna ugglaust svar
Sveinbjamar: „Eg kann ekkert mál nema
íslenzku!"
Sú tregða margra fræðimanna til að
hugsa og skrifa á íslenzku er til marks um
það að í þessu efiii sem ýmsum öðmm sé
andlegu lífí þessarar þjóðar mikilla ábóta
vant. Andleysið er aðalsmerki fræða
íslenzkukennara og íslenzkufræðinga. Þetta
andleysi getur birzt í tómleika tækninnar
við greiningu orðflokka í eddukvæði. Það
getur líka birzt í því að þegar svo ágætum
mönnum er ætiað að fjalla um vanda
íslenzkrar tungu á líðandi stund, þá verði
ekkert annað fyrir þeim en vandi sem skil-
greindur var — og leystur að miklu leyti —
af málhreinsunarmönnum 19du aldar.
Annar vandi íslenzks máls og íslenzkrar
hugsunar er sýnu brýnni en sá hvort sögnin
„að brúka" (helzta deiluefni íslenzkumanna
í Samvinnunni 1971, undir fyrirsögninni
„Tungan og tíminn") fer vel eða illa í mál-
inu. Hann er sá hvort okkur sem nú lifum
auðnast að varðveita skapandi mátt
íslenzkrar tungu sem vísindamáls jafnt
sem hversdagsræðu (Einar Ben.: „Norræn
menning" í lausu máli I, Reykjavík 1952,
338), hvort við bemm gæfu til að hugsa á
íslenzku handa íslendingum þá hugsun sem
oft er kennd við vísindi og heimspeki ekki
síður en hina sem við látum í ljós með sögn-
inni „að brúka". Vísindaleg og heimspekileg
hugsun einkennist öllu öðm fremur af sér-
tækum hugtökum: huglægni og hlut-
lægni. Orðin „huglaegur" og „hlutlægur"
leitaði séra Amljótur Olafsson uppi. Amljót-
ur lætur eftirfarandi orð falla í Rökfræði
sinni um hin sértæku hugtök vísinda og
heimspeki: þau em, segir hann, „hinn dýrð-
legasti vottr um flug og styrkleika greindar-
aflsins og eitt hið fagrasta blóm mannlegrar
hugsunar".
Reynslurök hnfga að því að jafnvel við
agasömustu fræðastörf er mál góðra fræði-
manna að langmestu leyti daglegt mál, hvort
sem orð þess em notuð í eiginlegri eða yfír-
færðri merkingu.
Mannleg hugsun, í öllum vísindum sem
í skáldskap og daglegu lífi, er leikur lítilla
bama að hversdagslegum orðum svo sem
að gljáandi steini og glitrandi skel. Orð allra
mála eiga ræður í hversdagslegri reynslu
og spretta af vettvangi dagsins. Skynsamleg
hugsun er öðm fremur leikur að fjörlegum
og djarflegum líkingum, skáldlegum líking-
um. Eins og fagur skáldskapur er skynsam-
legur, er skynsemin skáldleg.
Höfundur er lausamaður í blaöamennsku.
Heimildir:
Amfjótur Ólafsson: „Rökfræði" f Tímariti Hins
islenzka bókmenntafjélags XII, Reykjavfk 1891,
194.
Bjarni Einarsson: „Málvöndun og fyrnska" f Skirni
1974, 41-69.
Einar Benediktsson: „Norræn menning" f lausu
máli I, Reykjavík 1952, 338.
Gfsli Jónsson: „Islenzkt mái" f Mbl. 310. þáttur.
Halldór Halldórsson: „Um málvöndun" f bókinni
Mái og túlkun, 1981, 201-222.
Vfkveiji: „íslenzkt mál“ f Mbl. 310. þáttur.
Þorsteinn Gylfason: „Að hugsa á íslenzku" f Skfrni
1973, 129-166.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5, NÓVEMBER 1988 9