Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1988, Blaðsíða 12

Tilurð ,3kjaldbökunnar“
i
ngin listgrein er vogaðri en leiklistin. Eðli
hennar er að storka Tímanum, hlutskipti henn-
ar er að tapa. Sigrar hennar eru einungis
stundarsigrar. Af þessum sökum er leiklistin
tragísk hvort sem um er að ræða gamanleik
Nokkrar fullyrðingar um
Tímann í tilefni
flutnings Leikfélags
Akureyrar á leikritinu
„Skjaldbakan kemst
þangað líka“.
Eftir ÁRNAIBSEN
eða harmleik. Þess vegna er trúðurinn ævin-
lega sorglegur, jafnvel þótt hann sé fyndn-
ari en allt sem fyndið er. List hans deyr
með honum, gieðigjöf hans fölnar með minn-
ingunni. Þetta tvíeðli leiklistarinnar heillar
mig óendanlega.
Engar tvær uppfærslur sama leikrits eru
eins; hvor um sig er mörkuð eigin persónu-
leika. Við þetta er nauðsynlegt að bæta að
engar tvær sýningar sömu uppfærslu eru
eins. Frumsýning hefur ákveðna eiginleika,
önnur sýning allt aðra, þriðja sýning enn
aðra; vegna þess að milli sýninga líður tími
sem breytir öllum aðstæðum þó í smáu séu.
Tíminn er af þessum sökum sá margræði
Guð sem öllu stýrir í leikhúsi. Ekki einasta
er leiklistin andartaksins heldur er það og
Tíminn sem stendur keikur með ljáinn í
leikslok og færir það sem áunnist hefur
gleymskunni að gjöf. Höfundur leikrits verð-
ur að byggja verk sitt á þessari vitund,
vegna þess að sjálft leikformið er Tíminn.
Atburðarásin er lifandi og fer fram í tíma,
en ekki á myndfleti eða blaðsíðu; og Tíminn
er sá meginþáttur sem heldur efninu sam-
an. Því má segja að öll leiklist fjalli í innsta
kjarna sínum um Tímann. Við sjáum leik-
persónur ferðast um tíma, fylgjumst með
breytni þeirra, þroskaferli og þróun persónu-
leikans. í stuttu máli: Við fylgjumst með
hvað Tíminn gerir persónunum, hvemig
hann leikur þær og hvert hann leiðir þær.
Það er þetta atriði sem gerir leikpersónu
að því sem hún er. Þetta gerir hana eftirtekt-
arverða vegna þess að helsti spennuþáttur
leikrits er þróun persónanna í samspili at-
vika og efnisþráðar. Leiklist er í senn ögrun
við Tímann og vegsömun hans.
II
Mig skortir kjark leikarans. Þess vegna
varð það hlutskipti mitt að semja leikrit í
stað þess að leika sjálfur. Leikarinn hellir
sér út í orrustuna við Tímann með fullri
vitund um ósigurinn sem bíður hans að leiks-
lokum. Þrátt fyrir allt skiptir ósigurinn leik-
arann engu. Tilgangur leikarans er ormstan
sjálf, ekki lyktir hennar. Leikrit er orrustu-
völlur þar sem leikarinn getur átt tilvist og
fundið sinn tilgang. Þar sem hann getur
unnið sinn stundarsigur.
Leikritið „Skjaldbakan kemst þangað
líka“ var samið 1983—’84. Eg samdi upp-
haf verksins og lokaræðuna í einni lotu 17.
september 1983, en þann dag vom 100 ár
liðin frá því að William Carlos Williams
fæddist. Eg hafði ætlað mér að minnast
Williams þennan dag með því að birta grein
um hann eða eitthvað af þýðingum mínum
á ljóðum hans. Þegar til átti að taka þótti
mér ótímabært að birta þýðingarnar og
aðfaranótt þess 17. sofnaði ég með sam-
viskubit gagnvart þessu erlenda skáldi sem
hafði gefið mér svo mikið. Vikumar á und-
an hafði okkur Viðari Eggertssyni talast
svo til að ég semdi leikrit handa honum.
Við höfðum unnið saman við nokkrar leik-
sýningar og fundið að hugmypdir okkar um
leiklist áttu samleið, en Viðar hafði þá þeg-
ar stofnað Egg-leikhúsið sitt og átti aðdáun
mína fyrir frækilega sigra í orrustum við
Tímann. Það hafði hins vegar orðið bið á
að ég fengi hugmynd 'að leikriti við hæfi.
Samviskubit mitt var því tvöfalt umrædda
nótt. Eftir nokkra andvöku náði ég loks að
sofna, en í einhveijum afkima undir höfuð-
skel minni hefur hugurinn haldið áfram að
starfa og mig dreymdi upphaf og niðurlag
leikritsins. Ég vaknaði í bítið og skrifaði
niður það sem nætursvefninn hafði gefið
mér.
Næstu mánuði notaði ég hveija stund sem
gafst til að vinna að handritinu og snemma
sumars 1984 sátum við Viðar heila viku
yfír því sem komið var af textanum, lásum,
spjölluðum og prófuðum í leik. Ég vann
síðan áfram að handritinu og lauk því um
haustið, að mig minnir í september daginn
áður en æfíngar hófust. Það sem í fyrstu
átti að verða lítill einþáttungur fyrir einn
leikara og útvarpstæki var orðið leikrit í
fullri lengd og útheimti tvo leikara og þá
enga aukvisa, enda er Ezra Pound ekki sú
manngerð að honum verði haldið utangátta
til lengdar. Þá var Arnór Benónýsson kallað-
ur til liðs. Leikritið var svo frumsýnt í minni
leikstjórn á vegum Egg-leikhússins í Ný-
listasafninu við Vatnsstíg Reykjavík 9. nóv-
ember 1984.
Þetta var ótrúlegur tími í alla staði.
Bæði ritunartíminn og æfingatíminn. Meðan
ég sökkti mér ofan í samhengið í skoðana-
skiptum Williams og Pounds og reyndi að
smokra mér inn í andrúmsloft þess tíma,
endurómaði minn eiginn samtími af hlið-
stæðri orðræðu og skoðanaskiptum þar sem
tekist var á um svonefnda „fijálshyggju".
Og einstrengingur og öfgar umræðunnar
náðu um haustið hámarki er tekist var á
um „frjálsan“ útvarpsrekstur. Samtímis var
þjóðfélagið lamað af verkfallsátökum. Verk-
fallsverðir bókagerðarmanna stóðu vaktir
handan við hornið á Vatnsstíg og Lauga-
vegi, en í húsasamstæðunni allri leyndist
víst lítil prentsmiðja sem notuð var til að
prenta „fijálst“ fréttablað. Á einni æfíngu
gerðist það að verkfallsvörður kom inn á
svið til okkar til að kanna hvað við værum
að gera og til að ganga úr skugga um hvort
komist yrði inn í umrædda prentsmiðju úr
sal Nýlistasafnsins. Mér þótti sem tími
þeirra Williams og Pounds væri kominn inn
í okkar tíma. Og mér varð ósjálfrátt hugsað
til Williams sem ævinlega leitaðist við að
festa hönd á því tímalausa í eigin umhverfi
Baltasar: Grafík í Gallerí Borg
Fyrir tæpu ári birtist í Lesbók samtal við Baltas-
ar í tilefni þess að hann hafði þá búið og starf-
að á íslandi í 25 ár. Hann hélt þá stóra mál-
verkasýningu á Kjarvalsstöðum og hefur raun-
ar látið skammt stórra högga á milli í sýningar-
haldi þessa undanfömu áratugi. Segja
má að myndlist hans skiptist í þijá flokka
, \ og hefur hann sinnt þeim öllum jöftium
höndum. Fyrst er að telja olíumálverk
og þar á meðal portretmálverk, sem
hann átti þátt í að leiða til aukins vegs
og virðingar á íslandi eftir alllangt tíma-
bil, sem mjög fáir lögðu stund á þá
grein. í annan stað hefur Baltasar haft
í takinu freskumálverk í stórum stíl og
er skemmst að minnast myndanna í Vfði-
staðakirkju, sem kynntar voru hér í Les-
bók, en sem stendur vinnur hann að
fresku í Húnavallaskóla í Húnavatns-
sýslu og gerði Listskreytingasjóður það
verk mögulegt. í þriðja lagi hefur Baltas-
ar lagt stund á grafík og teikningar jafn-
framt málverkinu og haldið sjálfstæðar
grafíksýningar. Eina slíka opnar hann
* nú í Gallerí Borg. Myndin sem hér birt-
ist gefur hugmynd um, hvar hann er
■ staddur í grafíkinni að þessu sinni. Fljótt
á litið sýnist myndin vera alveg ab-
strakt, en svo er ekki, þegar betur er
að gáð. í miðju myndarinnar leynist
mannsmynd, sem réttir hendumar upp
og út. Myndin heitir „Brenna Gullveig-
ar“ og hér vinnur Baltasar með tema
úr Völuspá; spjótin stóðu á Gullveigu svo
þétt að hún gat ekki fallið og því var
þrautaráð goðanna að brenna hana.
Að öðru leyti vinnur Baltasar með tvö
af þeim temum, sem hann sýndi síðast
á Kjarvalsstöðum: Nátttröll og sigur-
boga. Þar að auki sýnir hann myndir
byggðar á eddukvæðum, ex libris og ein
myndröðin er um vemdargripi.
GS
Brenna Gullveigar, 1988. Ljósm.Lesbók/Bjarni.