Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 2

H E 1 L S U F R Æ Ð 1
Aukefiiin og við
Nær allar kannanir á viðhorfum almennings
til mataræðis hafa leitt í ljós að meirihlutinn
hefur miklar áhyggjur af því hvort mataræði
þeirra sé „hollt“ eða ekki. Aftur á móti er
skilningur almennings á mismunandi hollustu
Aukefnin eru komin til
að vera. Þau hafa verið
notuð í matvæli frá alda
öðli og verða það
sjálfsagt áfram. Það sem
er nýtt í þeim málum er
framleiðsla tilbúinna
aukefna með
efnafræðilegum
aðferðum. Hræðslan við
þau hefur leitt til þess,
að notkun náttúrulegra
aukefna hefur aukizt á
kostnað þeirra tilbúnu.
EftirÓLAF
SIGURÐSSON
oft ekki sá sem ætla mætti. Er ýmislegt
misskilið samkvæmt könnunum þar um. A
meðan fólk er óupplýst um þessi mál munu
sjálfskipaðir leikmenn og æsifréttamennska
ætíð eiga upp á pallborðið hjá því. Oft er
talað um að sérfræðingamir séu ekki nógu
duglegir að kynna málin faglega og á að-
gengilegan hátt:
En það er ekki eingungis við sérfræðing-
ana að sakast. Sé tekið tillit til þess hve
mikil umfjöllum er um listir og menningu
í fjölmiðlum, miðað við vísindi og rannsókn-
ir og síðan hve margir starfa við þessar
greinar, sjáum við hróplegt ósamræmi.
Rangar Fullyrðingar Og
falsanir Uum aukefnin
Ymsar fullyrðingar hafa komið fram um
óhollustu aukefna. Hefur verið rætt um of-
urvirkni bama og ofnæmisviðbrögð eða
svonefnt fæðuóþol. Einnig hafa verið birtar
falsaðar skýrslur þar sem fullyrt er um
krabbameinsvalda o.fl.
Það eina sem má telja að eigi sér stoð í
raunvemleikanum er að sumir einstaklingar
geta haft fæðuóþol eða ofnæmi gegn ein-
staka aukefnum. Samkvæmt upplýsingum
Brauð, ís, kökur, sælgæti og Beira. Hætt er við að þessar vörur yrðu harla ógeð-
felldar áa aukefha.
Ýmsir sériræðingar tefja, að náttúrulegu aukefhin séujafh örugg og önnur. Þó
telja heilbrigðisyfírvöld iétt að auka hlut þeirra á kostnað tilbúinna aukefha.
frá ofnæmisdeild Landspítalans er mjög
erfitt að átta sig á tíðni ofnæmistilvika hér-
lendis. Skortir mjög rannsóknir á þessu.
Talið er að böm fái ofnæmi gegn algeng-
ustu fæðutegundum vegna þess hve melt-
ingarfærin em óþroskuð. Er ætlað að um
6% bama fái ofnæmi af þessum orsökum,
en erfitt getur reynst að staðfesta þær tölur
nákvæmlega. Talið er að um 1% af fullorðn-
um geti haft ofnæmi gegn fæðu en gæta
verður þess að um sama fyrirvara er að
ræða. Skortir mjög á rannsóknir um þessi
mál hérlendis.
Þó skal geta starfs Davíðs Gíslasonar
læknis á Vífilsstöðum. Að hans sögn er
óvenjuhátt hlutfall þeirra, sem leita læknis-
hjálpar vegna líklegra ofnæmisviðbragða
með ofnæmi gegn algengustu rotvamarefn-
um. Hefur hann oft bent á mikilvægi þess
að matvælaframleiðendur merki framleiðslu
sína með tilheyrandi E-númemm svo of-
næmissjúklingar geti forðast þessi efni.
HVERSU MARGIR HAFA OF-
NÆMIGEGN AUKEFNUM ?
Ein erlend heimild1 greinir frá því að um
3-15 einstaklingar af hiveijum tíu þúsund
(0,03-0,15%) geti haft ofnæmi gegn aukefn-
um.
Önnur heimild greinir frá því að um 0,01-
0,23% einstaklinga hafi ofnæmi gegn auk-
efnum í matvælum. Telja höfundamir þeim
tölum bera vel saman við aðrar heimildir,
sem þeir nefna.
Ef þetta er rétt er ljóst að ekki nema
lítill hluti almennings þarf að varast aukefii-
in. Oft veit fólk, sem er haldið ofnæmi,
hvað um er að ræða og forðast þá viðkom-
andi aukefni svo framarlega sem það er
merkt á umbúðimar.
Heilbrigðisyfirvöld' hafa verið gagnrýnd
fyrir það að banna aukefni, þegar það em
enn fleiri einstaklingar, sem hafa óþol gegn
matvælunum sjálfum. Einnig að þeir, sem
hafa óþol eða ofnæmi gegn aukefnum, geta
varast matvæli, sem þau er að finna í.
Heilbrigðisyfirvöld hafa aftur á móti bent
á, að taka þarf tillit til þess að mismunandi
aukefni valda missterkum ofnæmisvið-
brögðum og að áhrifín geti einnig verið
magnbundin. Sum aukefni em þvi aðeins
leyfð í fáeinar vömtegundir og þá í litlu
magni. Því má búast við að tiltekið aukefni
sé leyft í eina tegund matvæla en bönnuð
í aðra.
Framleiðsla Aukefna
Aukefnin em komin til að vera. Þau hafa
verið notuð í matvæli frá aldaöðli og verða
það sjálfsagt áfram. Það sem er nýtt í þeim
málum er framleiðsla tilbúinna aukefna með
efnafræðilegum aðferðum. Hræðslan við
þau hefur leitt til þess að notkun náttúm-
legra aukefna hefur aukist á kostnað þeirra
tilbúnu.
Hér hefur gætt nokkurs misskilnings.
Vinnsla náttúmlegra aukefna er yfírieitt
flókin og mjög „efnafræðileg". Fyrst þarf
að einangra aukefnið og svo að hreinsa úr
því öll önnur efni.
„Efnafræðilega" aukefnið er jafnvel
framleitt eða einangrað með svipuðum að-
ferðum, þ.e. felling, eiming, suða í sým eða
basa og/eða úrdráttur með lífrænum leysi-
efnum. Notkun efnahvata hefur aukist vem-
lega hin síðari ár.
„HOLLUSTA" AUKEFNA
Sú skoðun hefur komið fram, að unnin
aukefni séu ömggari en þau náttúmlegu,
þar sem þau fyrmefndu hafa verið mun
meira rannsökuð vegna efasemda um holl-
ustu þeirra. Þetta gæti hafa átt við fyrir
áratug eða svo, en nú orðið má segja að
jafnt sé komið milli náttúmlegra efna og
gerviefna hvað rannsóknir á hollustu þeirra
varðar. Má treysta því að leyfð aukefni
ógni ekki heilsu landsmanna.
Við rannsóknir á krabbameinsvaldandi
efnum í ávöxtum og grænmeti fyrir og eft-
ir úðun með .skordýraeitri kom í ljós að
náttúmleg efnasambönd í garðávöxtunum
vom mun öflugri krabbameinsvaldar en rétt
notað skordýraeitur. Vom ýmsar tegundir
skordýraeiturs og garðávaxta rriældar.
Töldu rannsóknarmennimir að ýmis nátt-
úraleg efnasambönd yrðu alls ekki leyfð í
matvælin yrði farið fram á það af matvæla-
framleiðendum.
Við ættum þó ekki að venja okkur á það
að hræðast matvælin vegna þeirra efnasam-
banda sem þar er að fínna. Síst ef við forð-
umst einhæft mataræði.
Fólk sem almennt ferðast með lyftum,
bílum eða flugvélum setur sig jafrian ekki
inní þær öryggiskröfur sem em gerðar og
treystir jafnan á öryggið, jafnvel þó að það
sé ekki 100%.
LlTAREFNI
Væm öll litarefni bönnuð og ekki lengur
notuð í matvæli er hætt við að það geti
orðið heldur ógeðfelld reynsla að kaupa í
matinn, hvað þá að borða hann.
Litarefnin gegna sérstöku hlutverki í
matvælum. Þau em að vísu ekki „nauðsyn-
leg“ fyrir hollustu sakir en sú staðreynd að
við viljum fá matvæli sem líti vel út og em
gimileg ræður mestu um notkun þeirra.
Þess vegna nota matvælaframleiðendur lit-
arefni { matvæli.
Verði litarefni (sem og önnur aukefni)
talin skaðleg er notkun þeirra bönnuð. En
málið er ekki svo einfalt. Tökum sem dæmi
tartrazine, sem nú er aðeins leyft í brennd
og óbrennd vín, en hefur áður verið notað
í gosdrykki. Þrátt fyrir að lítill minnihluti
almennings fái ofnæmi við neyslu þess, var
ákveðið að banna það og em nú önnur litar-
efni notuð í staðinn. Bent hefur verið á að
í raun sé möguleiki á að ofriæmið flytjist
yfir á annan hóp, þ.e. þann hóp sem hefur
ofnæmi fyrir þeim litarefnum sem koma í
staðinn fyrir tartrazine. Einnig em þau efni
ekki eins stöðug og þarf því jafnvel að nota
önnur aukefni til að auka stöðugleika þeirra.
Þessháttar gagnrýni er m.a. svarað með
því sem áður hefur verið sagt um missterk
ofnæmisviðbrögð gegn mismunandi aukefn-
um ,og að ofnæmi gegn aukefnum er misal-
gengt eftir því hvaða aukefni á í hlut. Þann-
ig geta sum aukefni verið leyfð á einum
stað en bönnuð á öðmm, allt eftir því hvem-
ig viðkomandi heilbrigðisyfirvöld meta
ástandið hveiju sinni.
Rotvarnarefnin
Þessi efnaflokkur hefur sætt mikilli gagn-
rýni. Sögur hafa m.a. heyrst um að lík rotni
ekki í gröfum vegna neyslu aukefna í mat-
vælum. Þessháttar sögur bera einungis vitni
um gagniýnislausa hugsun viðkomandi eða
trúgimi.
Það versta í þessu em fullyrðingar utan
á umbúðum matvæla, sbr. „engin rotvamar-
efni“ eins og þau séu eitthvert eitur. Svo
notar sami framleiðandi rotvamarefni í aðr-
ar vömr fyrirtækisins. Svona' vitleysa er
afleiðing af fáfræði og er eingöngu verið
að spila á þekkingarleysi almennings í þess-
um efnum til að geta „selt betur en hinir".
Ætla má að rotvamarefnin séu ekki
hættulegri en önnur aukefni. Þó hefur Davíð
Gíslason læknir bent á háa tíðni ofnæmisvið-
bragða hjá fólki gegn algengustu rotvamar-
efnunum eins og áður hefur verið minnst
á. Má vera að mjög almenn notkun tiltek-
inna rotvamarefna (bensósýra og sorbin-
sýra) sé um að kenna. Þó vantar mikið á
rannsóknir um þessi mál til að staðfesta
þessháttar.
Athyglisvert er að sérfræðingar hafa bent
á, að líklega er mun hættuminna fyrir þorra
almennings að neyta matvöm með rotvam-
arefnum í, en sömu vöra án rotvamarefna,
vegna hættu á eitmnum af völdum örvera-
gróðurs, þar sem geymsluþol mundi lækka
stórlega, væm rotvamarefnin ekki notuð.
LOKAORÐ
Almenningur verður að gera sér grein
fyrir því að það ferli sem matvælaframleiðsl-
an er komin í er ekki vegna tilviljana. Notk-
un aukefna hefur aukist vegna aukinna
krafna frá neytendum í fjölbýli um fyöl-
breyttan og góðan mat með langt geymslu-
þol. Rannsóknir á áhrifum aukefna em
sífellt í gangi og fer fram reglulegt endur-
mat þeirra.
I ljósi þessa endurmats hefur nýlega ver-
ið gefin út sérstök reglugerð um aukefnin.
Munu matvælaframleiðendur vera í óða
önn að breyta framleiðsluvöram sínum til
móts við nýjar og breyttar reglur, væntan-
lega okkur neytendum til hagsbóta.
HEIMILDIR:
'Tumcr, A. Food Manufacture júU 1987 s:81-86.
^Young, E et. al. Joumal of the Royal College of
Physicians vol. 21 no. 4 okt. 1987 s: 6-11.
Höfundur er matvælafræðingur.
2