Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 5

Ljósm.Lesbók: RAX
Knut 0degárd ásamt konu sinni, Þorgerði Ingólfsdóttur, á heimili þeirra í Norræna Húsinu. Nú er ætlun þeirra að búa bæði hér og í Noregi, en Knut er nýlega
orðinn heiðurslaunaþegi norska Stórþingsins og það gerir honum kleift að snúa sér eingöngu að ritstörfum.
vegna upp komu slíkir risar í listum og
Noregur fóstraði á síðustu öld. Ekki er
hægt að koma auga á neitt í norsku þjóð-
félagi 19. aldar, sem hafi verið svona gífur-
lega örvandi og varð til þess að Noregur
eignaðist meistara eins og Grieg, Ibsen,
Bjömson og Munch. Þó er hægt að benda
á eitt: Grieg sótti sínar fyrirmyndir í norsk
þjóðlög og Bjömson las Heimskringlu
Snorra. Sem sagt; þeir sóttu í gamlan, norr-
ænan arf. Aftur á móti er erfítt að sýna
framá, að nýmæli í myndlist Munchs og
leikhúsverkum Ibsens eigi sér rætur í þess-
um arfi.
En þetta var ótrúleg öld í Noregi og allir
þessir menn vom á sama tíma að spranga
um götumar í lítilli borg eins og Christian-
ia var þá, - og ekki megum við gleyma
Hamsun, sem brá töluverðum frægðarljóma
á Christianiu með sínum fræga Sulti.
Svona er bylgjuhreyfíng listarinnar og
við skulum minnast þess, að íslenzk tunga
og menning áttu líka sína höfuðsnillinga,
sem risu uppúr flatneskjunni fyrr á öldum
og höfðu markverð áhrif á það, hvemig þið
talið málið nú á dögum. Þetta hef ég hug-
leitt mikið í vetur eftir að ég fór að lesa
þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testa-
mentinu. Oddur er mér hugstæður, bæði
sem manngerð og vegna þess að hann sem
var af norsku foreldri, varð íslandi svo holl-
ur og svo trúr því sterka og góða í íslenzkri
menningu".
„Hvar finnst þér að styrkleiki norrænnar
listhefðar liggi? Ég veit að benda má á
síðari tíma stórmeistara eins og Sibelius og
Grieg í músík og Munch og Kjarval í mynd-
list. En fínnst þér að bókmenntirnar eigi
dýpstar rætur?“.
„Enginn getur víst svarað því, hvað á sér
dýpstar rætur í norrænni list. Það er líka
torvelt að skilgreina, hvað var skapað sem
list og hvað kom til í öðmm tilgangi, til
dæmis sem galdrar. Það eina sem við vitum
með vissu er, að skrifaðar bókmenntir em
yngsta listgreinin. Við getum varla talað
um bókmenntir í nútíma skilningi fyrr en
kristnin kom með latínustafróf og rithefð.
Munnleg skáldhefð er auðvitað langtum
eldri og hefur ef til vill lifað jafti lengi og
menn hafa búið á Norðurlöndum. Þetta vit-
um við lítið um. Aftur á móti höfum við
mörg dæmi um ævafoma myndlist á Norð-
urlöndum, til dæmis era í Norður-Noregi
ótrúlega fallega gerðar hellaristur af hrein-
dýrum, teiknaðar 5000 árum fyrir Krist.
Persónulega hallast ég að því að listin eigi
sér tvær aðaluppsprettur: Önnur er frásagn-
arlistin og hin er galdurinn. Frásagnarlistin
er rík á Norðurlöndum, bæði í bókmenntum
og myndum. En bæði í bundnu máli fomu
og fomum sögnum er galdurinn snar þátt-
ur; sambandið við ósýnileg goðmögn, sem
maðurinn hefur ætlað að réðu sínu í tilve-
runni.
Það er þegar þessir tveir þættir - frásögn-
in og galdurinn - fléttast saman að norræn
list kemst hæst. Það hefur verið mikið skrif-
að um „töfraraunsæi" í suðuramerískum
bókmenntum. En hér á Norðurlöndum höf-
um við ekki síður heillandi hefð, þar sem
kemur saman frásagnarlist og galdur. Ég
bendi á Hamsun, Halldór Laxness, Strind-
berg, Heinesen, Sillanpáá, Jensen og marga
aðra mætti nefna. Mér þykir miðaldalistin
standa mér mun nær og vera miklu nútíma-
legri en margt af list 19. og 20. aldar. Lilja
Eysteins munks, ort á 12. öld, er mjög nútí-
malegt verk. Það þekki ég vegna þess að
ég hef þýtt Lilju á norsku og skrifað langa
ritgerð um kvæðið."
„Með samlíkingu við heim íþróttanna má
slá því föstu, að bókmenntalandslið Norður-
landanna fyrr og síðar sé mjög sigurstrang-
legt. Þessi langa hefð, munnleg og skrifleg,
á ugglaust sinn þátt í því. Eg held þó að
umheimurinn hafi til þessa vanmetið, hvað
norræn myndlist frá þvf f fyrsta lagi á
víkingaöld og aftur á síðustu öld og framan
af þessari er sterk; mörgum varð það Ijóst
í fyrsta sinn á farandsýningunni, sem þú
nefndir, Scandinavia Today, að Norðurlönd
áttu framúrskarandi málara, sem hafa stað-
ið í skugganum vegna þess að þjóðimar
sunnar í álfunni hafa reynt að einoka lista-
söguna, ekki sfzt Fransmenn. Munch er sá
eini sem hefur orðið verulega frægur. En
ég minni í þessu sambandi á málara eins
og Hammarshöj, sem vakti verulega at-
hygli á þessari fyrmefndu Norðurlandasýn-
ingu og fleiri mætti nefna: Christian Krogh,
Gallen Kallela, Helene Scherfbeck og síðast
en ekki sízt Scheving og Kjarval. En hvað
um nútfðina? Það væri dapurlegt ef slíkir
risar á sviði listanna heyrðu einungis til
fortíðinni hér á Norðurlöndum. “
„Samtíðin getur aldrei áttað sig til fulls
á þessu. Það þarf ákveðna íjarlægð til þess
að greina slíkt. Vel má vera, að einhveijir
norrænir listamenn verði síðar meir taldir
með mönnum eins og þeim, sem við höfum
nefnt. Að sjálfsögðu getum við bent á Lax-
ness og Heinesen, sem enn era meðal vor.
Það má auðvitað spyija sem svo, hvort
við höfum orðið eitthvað slappari í allri vel-
ferðinni. Það er víst löngu ljóst, að listrænt
framkvæði vex ekki með bættri almennri
velferð".
„Þú hefur sjálfur vakið athygli okkar á
listrænum stórvirkjum með sýningum f
Norræna Húsinu og ég hygg að margur
muni lengi minnast Munch-sýningarinnar
1986, vegna þess að þar sáum við dálftið
nýja hlið á manninum; myndir sem til dæm-
is er sjaldgæft að sjá f bókum um hann. “
„Já, það gleður mig að þú skulir drepa
á þetta, vegna þess að fæstir sýningargest-
ir átta sig á því, eða hugsa yfirhöfuð um
það, hvemig svona sýning verður til. Marg-
ir hafa ugglaust haldið, að Norræna Húsinu
hafi boðizt farandsýning á þessum myndum
Munchs, en svo var ekki. Sýningin var alveg
að okkar framkvæði. Fyrst ræddi ég um
hana við forráðamenn Munch-safnsins í
Ósló, en síðan fóram við Ólafur Kvaran
saman þangað og fengum að fara í mál-
verkageymslur safnsins. Sú spuming vakn-
aði, hverskonar Munch-sýningu við vildum
setja saman. Áherzluatriðin gætu verið
mörg. Niðurstaðan varð sú að sýna verk frá
síðari hluta ævi hans, fram til 1943.
Þama eins og í flestum tilvikum er það
Norræna Húsið sem setur sýninguna saman
í stað þess að taka við einhverju sem býðst.
Til dæmis áttum við frumkvæði að því sl.
sumar að koma upp sýningu Lenu Cron-
quist. Mér finnst að fátt eða ekki neitt, sem
sýnt hefur verið í Norræna Húsinu í minni
tíð hafi komið sýningargestum eins á óvart.
Lena reyndist tiltölulega óþekkt hér, enda
þótt hún sé lfklega eitt stærsta nafnið núna
í sænskri myndlist. Það sýnir, að Norræna
Húsið hefur þörfu hlutverki að gegna.
Lena tók vel hugmyndinni um sýningu á
íslandi og við ólafur Kvaran fórum utan
og völdum á sýninguna í samráði við sænsk-
an listfræðing og málarann sjálfan. Þetta
er samt flóknara mál en kann að virðast i
fyrstu og þar að auki dýrt, þvi verkin voru
út um allt í Svíþjóð, bæði á söfnum og á
einkaheimilum. Við bytjuðum á því að velja
eftir ljósmyndum, en síðan gekk sænski list-
fræðingurinn í að fá verkin Iánuð. Allt verð-
ur að vera tryggt í bak og fyrir; það þarf
að ganga frá verkunum til flutnings þegar
búið er að tína þau saman, setja saman
sýningarskrá og þegar sýningunni er lokið
þarf að fá flutningafyrirtæki til að skila
myndunum.
Grafíksýningin Norrænt grafík-þríár var
líka framkvæmd eftir hugmynd, sem hér
varð til, því ég vildi gjaman taka þátt í að
lyfta grafíkinni sem listrænum tjáningar-
miðli á Norðurlöndum.
Af íslenzkum listamönnum, sem við höf-
um sýnt á sumarsýningum Norræna Húss-
ins, get ég nefnt Gunnlaug Scheving; við
sýndum sjávarmyndir hans 1985 og árið
eftir sýndi Svavar Guðnason, en sumarsýn-
ingin það ár var á verkum fjögurra lista-
manna: Einars Hákonarsonar, Gunnars Am-
ar, Helga Þorgils og Kjartans Ólasonar.
Sumarsýningin 1987 var á skúlptúrverkum
Jóns Gunnars, og síðastliðið sumar sýndum
við Jón Stefánsson. Þessar sumarsýningar
voru hugsaðar sem dálítið framlag af hálfu
hússins til þess að kynna áhugasömum er-
lendum ferðamönnum íslenzka myndlist.
Sýning Svavars Guðnasonar 1986 er
meðal þess eftirminnilegra sem ég hef átt
frumkvæði að; einnig sýning norska málar-
ans Frans Widerberg 1987 og dönsku Co-
bra-málaranna, Asgers Jom og Henrys
Heeraps. Af annarskonar sýningum er stóra
víkingasýningin, sem opnuð var um siðustu
helgi, án efa merkisatburður í sögu Norr-
æna Hússins og reyndar fyrir menningarlíf-
ið hér. Ég átti sjálfur hugmyndina að þess-
ari sýningu og í samvinnu við Þór Magnús-
son þjóðminjavörð hefur hún komizt í fram-
kvæmd. Þetta er heldur ekki neinskonar
tilbúin farandsýning sem býðst; hún hefur
kostað tveggja ára undirbúningsvinnu, bæði
hér og úti í Englandi“.
„Hvað finnst þér, Ijóðskáldinu, um heilsu-
far Ijóðsins á okkar tímum? Þegar ég hugsa
um allt það unga fólk, sem kemur í hveijum
mánuði með Ijóðin sín til Lesbókarinnar, þá
sýnist mér augljóst að Ijóðlist þyki miklu
sjálfsagðari í skólum núna en var á mfnum
yngri árum. Hvemig er þessu varið á hinum
Norðurlöndunum?“
„Ég hef þá hugmynd, að íslendingar
hafi alltaf ort mikið og að það gildi yfirleitt
urn alla þá, sem lifa í nábýli við náttúruna,
hvort sem það er skógur eða haf. Því miður
held ég að þetta, sem þú nefndir, eigi ekki
við á hinum Norðurlöndunum. Eftir því sem
ég veit bezt, era nú færri ungskáld í Nor-
egi en þegar ég var ungur. Norræn ljóðlist
hefur annars sterkt, sameiginlegt svipmót,
til dæmis er norsk ljóðlist mjög náttúrabund-
in; menn leita eftir tengingum milli náttú-
runnar og eigin sálarlífs. Norrænn kveð-
skapur hefur sérstakt náttúra-myndmál og
einmitt það nefndi Regis Boyer í formála
fyrir þýðingum á ljóðum mínum á frönsku.
Það virðist sem ljóðlistin sé traust mót-
vægi gegn vélamenningunni; það er eins
og norræn ljóðlist - og ekki sízt íslenzk og
norsk - geymi með sér vamarþrótt gegn
því að láta anda véltækninnar gleypa sig.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. JANÚAR 1989 5