Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 9

André Breton sem þá taldist einkum fara
þar fram í broddi fylkingar. f hópi hinna
nafntoguðustu súrrealista í París héld sig
einnig þýzki dadaistinn Max Ernst, ljósmynd-
arinn Man Ray, málarinn Hans Arp og ljóð-
skáldið Paul Eluard.
Súrrealistamir vildu vinna að því að víkka
vitundina og stefndu að gerð allsheijar-lista-
verka. Þeir gerðu kvikmyndir, sömdu leik-
húsverk og frömdu geminga, lásu upp kvæði
sín og sömdu ávörp til almennings. Þeir héldu
sig pólitískt mjög á vinstri vængnum og vom
flestir yfirleitt kommúnistar eða anarkistar.
Andalúsíuhundurinn var tekin á örfáum
dögum, og olli kvikmyndin þegar í stað hinni
mestu hneykslun, þótti ferleg með endemúm
og einstaklega viðurstyggileg. Þeir Bunuel
og Dali höfðu þegar uppi áform um aðra
svæsna kvikmynd, sem átti að heita Gullöld-
in, en þar skyldi koma fram nöpur og eftir-
minnileg gagnrýni á kirkjuna og trúarbrögð
í heild.
EINNÁBÁTI
Um þetta leyti sleit Dali öllu sambandi við
föður sinn, sem þótti nú útséð um, að sonur-
inn yrði nokkum tíma sá embættismaður
með háskólaprófi, sem þau foreldramir höfðu
lengi vonazt eftir. Það sem þó olli mestu um
sambandsleysi þeirra feðga var ömgglega
það tiltæki föðurins að stofna til ástarsam-
bands við mágkonu sína, yngri systur Felipu,
áður en eiginkonan lézt af krabbameini, þá
47 ára að aldri. í nokkmm af myndum sínum
hefur Dali lýst þeim svikum, sem hann fann
sig beittan, hugboðinu um leynilegt ráða-
bmgg; heimi hinna fullorðnu sem dáraskap.
Fullur örvinglunar leitaði hann að ímynd
móður sinnar hjá þeim konum, sem hann
kynntist um hríð en vísaði svo brátt á bug
einni af annarri: Ekki varð það til að bæta
hug hans til föður síns, að Salvador eldri
skyldi svo ganga að eiga mágkonu sína að
Felipu látinni. Móðursystirin var þar með
orðin stjúpmóðir.
Sem listamanni stóðu honum þegar á ámn-
um 1927—29 allar dyr opnar í listaháborg-
inni París. Hann málaði eins og hann ætti
lífíð að leysa og fékk mjög góðar undirtektir
hjá listgagnrýnendum borgarinnar. En samt
sem áður var hann í stöðugum peningavand-
ræðum og eigraði stefnulaust um í daglegi,
lífi; það var honum kvalræði að annast sínar
hversdagslegustu þarfir og takast á við alla
þá flóknu hluti, sem alls staðar mættu honum
í stórborgarlífinu. Honum var það t.d. gjör-
samlega um megn að ferðast einn og án leið-
sagnar með neðanjarðarbrautinni í París, og
hin versta raun fyrir hann að þurfa að velja
einhveija rétti af matseðlum veitingahús-
anna; það gerði hann alveg mglaðan. Hann
tók því alltaf leigubíl, hvert sem hann þurfti
að fara innanbæjar og borðaði alltaf sama
réttinn á matsölustöðum.
Gala
Þegar að því kom, að konan birtist í
lífsmynstri Salvadors Dalis, þá var það líka
svo um munaði. Hún varð eiginkona Dalis
og stöðugur lífsförimautur, umboðsmaður
Krossfesting, 1954. Hugmyndauðgi Dalis var með eindæmum og hér eins og svo
oft er Gala, eiginkona hans, í myndinni.
hans, félagi, hjálparhella og hans illi andi
allt til dauðadags árið 1982. Frá upphafi
þeirra kynna kom það sárasjaldan fyrir, að
þau væm lengi fjarri hvort öðm, en ef svo
vildi til einstaka sinnum var Dali gjörsamlega
hjálparvana. Samlíf þeirra varð ein einasta
æðisgengin tveggjamanna-langavitleysa, oft-
ast ástríðufullt, kærleiksfullt, stormasamt og
alla tíð eitt meiriháttar sjónarspil. Árið áður
en Gala andaðist — en hún var þá áttatíu
og átta ára en Salvador tíu ámm yngri —
gekk eiginkonan algjöran berserksgang og
æpti í mikilli geðshræringu: „Ég vil fá skiln-
að. Dali er alveg getulaus!"
Eftir þessa yfirlýsingu sló Gala Salvador
sinn í höfuðið svo að blóðið lagaði úr honum.
Hún hét Élena Deluvina Diakonoff, var
af rússneskum lágaðli komin, en var aldrei
kölluð annað en Gala eða gælunöfnum dregn-
um þar af eins og Galarina, Galútsjka, Gal-
útsjkineta. Hún var í sannleika gædd slav-
neskri skapgerð og fegurð og hafði til að
bera fágun fornrar miðevrópskrar menning-
ar, næmt skyn og glæsileika í framkomu,
þegar sá gállinn var á henni. Samtímis var
hún kona með nánast óseðjandi hvöt til
kynlífs. Þegar þau Salvador og Gala hittust
fyrst árið 1929 var hún gift kona og átti
dóttur með ljóðskáldinu Paul Eluard, en var
þá jafnframt í tygjum eða í ménage á trois
við þýzka málarann Max Ernst. Þetta
þríhyrningssamband átti skömmu síðar eftir
að valda ýfingum milli þessara tveggja karl-
manna, en að því er konuna varðaði var
þetta fyrirkomulag greinilega mjög unaðsríkt
og fullnægjandi.
Á HÁTINDIFRÆGÐAR
OgAuðlegðar
Eftir að þau Gala tóku saman hófst hið
raunverulega velgengnistímabil listamanns-
ins Salvadors Dalis og í kringum 1930 mál-
aði hann sum af þeim verkum, sem áttu eft-
ir að gera hann heimsfrægan, m.a. Þijósku
minninganna, Sjálfsfróarann mikla, Draum-
inn og Gátu Vilhjálms Tells. Um málverkið
Gátu Vilhjálms Tells lét Dali eftirfarandi orð
falla: „Wilhelm Tell, föðurvofan, hefur lagt
kótilettu á höfuð mér og gefur þannig í skyn
löngun sina til að éta barnið Dali, sem hann
heldur á í örmum sér. Rétt við ilskó hans
stendur vagga úr valhnetu og í vöggunni ligg-
ur bámið Gala vakandi með geislandi björt
augu. Minnsta hreyfing fótarins myndi
kremja hana til bana. Langa totan og út-
þanda skinkusneiðin hljóta líka að hafa dýpri
merkingu." Eftir að Dali hafði lagt París
gjörsamlega að fótum sér með hinum fáránle-
gustu, súrrealísku myndverkum, hélt hann
tvær einkasýningar í New York, hlaut þar
ekki einungis einróma lof heldur og rokna-
sölu á verkum sínum. Myndir hans tóku að
verða nánast gulls ígildi og alls konar furðule-
gustu uppákkomur með Dali í aðalhlutverki
og Gölu sem skipuleggjanda og stjórnanda
skrípalátanna gáfu þeim brátt auð fjár. Þau
keyptu sér fáeina fiskimannakofa í sjávar-
plássinu Port Lligat, rétt við Cadaqués á
strönda Latalaníu, og tóku að tengja húsin
saman og innrétta þau eftir sínu eigin hugar-
fiugi. Þegar spænska borgarastyijöldin
braust út urðu þau Gala að flýja fyrirvara-
laust til Frakklands; þangað komin á flóttan-
um fréttu þau, að um þijátíu af íbúum Lli-
gats hefðu verið drepnir og að Garcia Lorca,
vinur Dalis, hefði verið tekinn af lífi af morð-
sveitum falangista. Þau bjuggu erlendis öll
stríðsárin.
BreyttViðhorf
TilDalis
Við lok síðari heimsstyijaldar fluttu þau
hjónin aftur til Spánar og varð Dali þá að
votta einræðisherranum Franco hollustu sína.
Vinahótin við Franco kostuðu Dali tiltrú og
vináttu allra fyrri velunnara meðal evrópskra
menntamanna: Paul Eluard, Max Emst, Pic-
asso, Bunuel o.fl. lýstu yfir andúð sinni á
undirlægjuhætti Dalis. Sjálfur tók Dali það
ekki ýkja nærri sér. Hann hélt ótrauður áfram
að græða fé á verkum sínum og uppátækjum
fyrir fjölmiðla, sem greiddu honum himin-
háar upphæðir fyrir að koma fram sem hinn
óviðjafnanlegi súrrealíski trúður. Hann varð
brátt stórauðugur maður og naut auðsins í
fyllsta mæli. 1955 keypti hann höllina Pubol
á Spáni og gaf konu sinni sem einkaheimili
hennar. Lét hann gera mikla sundlaug handa
henni í lystigarði hallarinnar og er lögun
laugarinnar eftirlíking af þrútnum getnaðar-
limi. Skjallandi ummæli Dalis um afrek il
generalissimo Francos í viðureiginni við
Baska urðu til þess að vinum hans fór sífellt
fækkandi og einsemd og heilsuleysi urðu
hlutskipti hans síðustu æviárin. Hann þjáðist
af parkinsonveiki og fékk alvarlega heila-
blæðingu 1980, en eftir það var hann hálfla-
maður og gat ekki kyngt lengur. Fráfall
Gölu varð honum mikið áfall til viðbótar öllu
öðru. Þau ár sem hann enn átti eftir ólifuð
voru ömurleg og einmanaleg: Hann skræln-
aði beinlínis og visnaði upp líkt og vannærð,
rótslitin planta. Líflegu sjónarspili í heimi
lista og gervilistar er nú lokið, trúðurinn
horfinn yfir á önnur svið.
UOÐ VIKUNNARISJONVARPINU
JACQUES PRÉVERT
Signugata
Slgurður Pálsson þýddl
Signugata hálfellefu
að kvöldi
á horni annarrar götu
slagandi maður. . . ungur maður
með hatt
í frakka
kona hristir hann til. . .
hún hristir hann
og talar til hans
og hann hristir hausinn
hatturinn hans rammskakkur
og hattur konunnar er að renna aftur af
þau eru bæði náföl
manninn langar örugglega að fara f burtu . ..
hverfa ... deyja .. .
en konan er haldin ofsafenginni löngun að lifa
og rödd hennar
hvíslandi rödd
það er ekki hægt að komast hjá því að heyra íhenni
það eru kveinstafir...
skipun...
hróp...
þessi rödd er svo áfjáð...
og döpur
og lifandi...
nýfætt veikt barn sem skelfur á leiði
í kirkjugarði um vetur...
óp mannveru með fingurna klemmda í bílhurð..
söngur
setning
alltaf sama
setningin
endurtekin...
án afláts
án andsvars
i maðurinn horfir á hana og ranghvolfir augunum
hann baðar út öngunum
eins og drukknandi maður
og setningin kemur aftur
á horni Signugötu og annarrar götu
heldur konan áfram
án þess að láta undan ...
ber fram sömu kvíðafullu bón
sár sem þýðir ekki að setja plástur á
Pierre segðu mér sannleikann
Pierre segðu mér sannleikann
ég vil fá að vita allt
segðu mér sannleikann ...
hattur konunnar dettur
Pierre ég vil fá að vita allt
segðu mér sannleikann ...
heimskuleg bón og mikilfengleg
Pierre veit ekki hverju svara skal
hann er glataður
sá sem kallaður er Pierre...
hann setur upp bros sem hann langar kannski til að
sé blíð „
Svona nú vertu róleg þú ert alveg galin
og hann veit ekki að hann hitti naglann á höfuðið
en hann sér ekki
hann getur ekki séð
hvernig munnurinn á honum afskræmist í brosinu...
hann er að kafna
heimurinn leggst ofan á hann
og kæfir hann
hann er fangi
blýfastur í eigin loforðum . ..
honum er gert að standa reikningsskil.. .
andspænis honum ...
samlagningarvél
ástafbréfaritvél
þjáningarvél
hremmir hann ...
sleppir honum ekki...
Pierre segðu mér sannleikann
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. JANÚAR 1989 9