Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1989, Blaðsíða 7

Nokkrar heimildír
um
umhverfisfræði
Almenna bókafélagið gaf út bókina
Raddir vorsins þagna eftir Rachel Car-
son árið 1965 og Heimur á helvegi
árið 1973 en þessar bækur báðar áttu
mikinn þátt í því að auka áhuga fólks
og vitund fyrir umhverfísvemd eftir að
þær komu út í sínum heimalöndum.
Mál og menning gaf út bókina Vista-
skipti eða náttúruvemd eftir Hjörleif
Guttormsson árið 1974. Á ámnum
1974-83 kom út árlega blaðið Náttúra-
verkur og var gefið út af félögum verk-
fræði- og náttúrafræðinema í Háskó-
lanum.
Ekkert heilstætt rit um nútíma um-
hverfísfræði og nýtingu náttúraauð-
linda er til á fslensku. Þær stofnanir
sem sinna hluta þessa málaflokks gefa
gjaman út fjölrit eða bæklinga um af-
mörkuð verksvið og áhugamannafélög
um umhverfísvemd s.s. samtökin Lff
og land og Landvemd hafa gefíð heil-
mikið út af flölbreyttu efni. Auk þess
skal bent á fjölritið Landnýting á ís-
landi og forsendur fyrir landnýting-
aráætlun sem landbúnaðarráðuneytið
gaf út árið 1986. í nokkur ár hefur
Miðlun klippt greinar um umhverfismál
út úr blöðum og gefíð út í fjölrituðum
heftum. Að lokum skal bent á bókina
The Gaia Atias of Planet Manage-
ment for today's caretakers of to-
morrow’s world (Pan Books Ltd.,
London) þrátt fyrir að hún sé ekki til
í íslenskri þýðingu.
einsleitu umhverfi. Til eru vfsindamenn sem
halda því fram, að fólk hafí þörf fyrir nátt-
úralegt umhverfi. Þeir benda á, að maðurinn
þróaðist í milijónir ára á gresjum Afríku
og sé því að einhveiju leyti aðlagaður slíku
umhverfí. Trúir sínum gresjuuppruna leitist
menn við að hafa hitastigið hjá sér svipað
og þar er og vilja hafa blóm og jafnvel
húsdýr í kring um sig. Þeir borgi fyrir út-
sýni og útivist dýram dómum, kaupi hús í
útjaðri borga, þaðan sem er miklu dýrara
að sælqa vinnu en ef búið er í háhýsum í
miðri borg, kaupi sumarhús, eða fari reglu-
lega í ferðalög út í náttúrana.
Þótt vangaveltur um áhrif umhverfis á
manninn geti verið harla merkilegar þá era
það þó hinar gífurlegu breytingar sem mað-
urinn hefur á umhverfíð sem eru aðalvið-
fangsefni umhverfísfræðinnar. Þær breyt-
ingar stafa af því að maðurinn tekur ekki
tillit til staðreynda um móður Jörð og virðir
ekki lögmál hennar, s.s. lögmál um hringrás-
ir og um takmarkaðan vöxt (sjá meðfylgj-
andi myndir). Margir nota umhverfisfræðina
til að sýna fram á, að breyti ekki maðurinn
gjörðum sínum gagnvart umhverfinu þá sé
stutt í að ekki verði lífvænlegt fyrir fólk á
Jörðinni. Um þessa hlið umhverfísfræðinnar
var nokkuð fjallað í fræðsluvarpspistli þeim
sem þessari grein fylgir og verður það ekki
endurtekið hér. Maðurinn getur lært, skilið
og aðlagað sig. Án þessa hæfíleika hefði
hann aldrei þróast hér á Jörð og lagt hvem
kima hennar undir sig. Á sfðustu árhundruð-
um hefur þekking mannsins aukist gífurlega
á ýmsum sviðum og tækniframfarir verið
miklar. Auðmýkt er forsenda aðlögunar. í
árþúsundir aðlagaði fólk sig búsvæði sínu
í auðmýkt. Tæknin gefur manninum hins
vegar þá tilfínningu að hann ráði yfír um-
hverfi sínu, snerting takka breytir myrku
herbergi í bjart, köldu húsi í heitt og snún-
ingur krana færir vatn þangað sem þess
er þörf. Með tækninni má gjöreyða búsvæði
mannkyns. Aukin þekking og tækni hefur
líka veitt okkur sýn inn í aðra heima en við
þekktum fyrir. Hún hefur veitt okkur sýn
inn í alheiminn og við skiljum hve örlítið
brotabrot okkar Jörð er af þeim heimi. Hún
veitir okkur sýn inn í óendanlegan fyölbreyti-
leika lífheimsins, ekki bara þess sem nú er
á Jörð, heldur alls kyns heima sem þróast
hafa og horfíð í tímans rás. Hún veitir okk-
ur einnig sýn inn í óendanlegan fjölda menn-
ingarheima fólks, menningarheima sem
ríktu fyrir árþúsundum þar sem fólk lifði
við frið og jafnrétti og í sátt við umhverfí
sitt. Hlýtur ekki öll þessi þekking að leiða
til þess að við skiljum smæð okkar bæði í
tíma og rúmi og að við öðlumst aftur auð-
mýkt?
Sigrún Helgadóttir er kennari frá Kennaraskóla
Islands og líffræðingur frá Háskóla Islands,
meö framhaldnám (M.Sc.) frá Edinborgar-
háskóla í nýtingu náttúruauölinda.
M A T V Æ L A
F R Æ Ð 1
Hvernig á að lesa á umbúðir matvæla?
Mestu skiptir að neyt-
andinn fái upplýsing-
ar um efnainníhald og
næringargildi, sem
eru aðgengilegar og
sem hann getur hag-
nýtt sér við matarinn-
kaup og fæðuval."
Á þennan hátt endaði grein eftir Dr. Jón
Ó. Ragnarsson í Morgunblaðinu september
1982. Þar gagnrýndi Jón slælega frammi-
stöðu matvælaframleiðenda við að merkja
rétt umbúðir matvæla.
Ný matvælareglugerð um merkingu neyt-
endaumbúða fyrir matvæli og aðrar neyslu-
vörur (sfj.tíð. B, nr. 408/1988) var gefin út
á síðasta ári. Er vonandi að allir matvæla-
framleiðendur sjái metnað sinn í því að til-
einka sér sem fyrst nýju reglumar við hönn-
un nýrra umbúða og breytingar á eldri.
Ruglingslegar Merkingar
Það er ekkert einfalt mál að lesa umbúða-
merkingar, sem eru mjög mismunandi milli
vörutegunda hvað varðar ýmsa þætti. Til
dæmis má nefna magn næringarefna. Sums-
staðar stendur næringargildi í 100 grömm-
um og annars staðar næringargildi í 15
grömmum eða í einni matskeið. Enn annars-
staðar stendur næringargildi í skammti (fer
eftir vörategund hver hann er).
Ólíklegt er að fólk sé með reiknivél upp
á vasann til að margfalda kcal (hitaeining-
ar) eða álíka.
Einnig er til í dæminu að vörur svipaðrar
gerðar mérktar ýmist með „síðasti söludag-
ur“, „framleiðsludagur" eða „best fyrir“.
Sumir framleiðendur hafa séð sér hag í
því að merkja vöra, sem ekki þarf að rot-
veija með „engin rotvamarefni" eða „ekk-
ert kólesteról" á vöru sem unnin er úr
plöntufeiti og svo má lengi telja.
Má telja víst að hringlandahátturinn í
merkingum matvæla hérlendis hafi gert.
neytendum mun erfíðara fyrir en ella að
nýta sér þær upplýsingar sem þar eiga að
koma fram.
Það er að sjálfsögðu krafa frá neytendum
að samræmis sé gætt í merkingum mat-
væla. Þetta er eitt af þeim atriðum sem
ætlunin er að lagfæra með gildistöku nýju
reglugerðarinnar.
Rétt er að minnast á það áður en lengra
er haldið hversu oft starfsfólk verslana verð-
merkir matvöru með þeim hætti, að ekki
er hægt að lesa ýmsar mikilvægar upplýs-
ingar, sem koma fram á umbúðunum. Þess-
háttar ætti að vera auðvelt að kippa í liðinn.
Hér á eftir verður greint frá þeim upplýs-
ingum, sem eiga að koma fram á umbúðum
matvæla samkvæmt nýju reglugerðinni.
Þess ber að gæta að ekki er um tæmandi
úttekt að ræða heldur nokkur atriði sem
gætu gagnast almenningi.
VÖRUHEITI
Heiti vörunnar á auðvitað að lýsa inni-
haldi hennar og eiginleikum. Meira að segja
myndir utan á umbúðunum mega ekki vera
villandi. Sé myndin af ávexti, er ætlast til
að hann sé í vörunni.
Sum vöruheiti eru ekki leyfíleg. Til dæm-
is er bannað að kalla sykurbætt vatn með
bragð- og litarefni ávaxtasafa. í ráði er að
staðla vöruheiti kjötvara, m.a. eftir vinnslu
þeirra og magni kjöts í vörunni.
Eftir ÓLAF SIGURÐSSON
Langþráð reglugerð er
komin. Ætti hún að vera
hvatning til
matvælaframleiðenda
um að kynna sér málin
og laga það sem farið
hefur úrskeiðis. Það er
nefnilega dýrt að merkja
rangt.
Geta ber þess sem vel er gert. Hér eru
umbúðamerkingar tH fyrirmyndar.
Varan er erlend og eins umbúðimar,
en aliar merkingar eru á íslensku og
mjög greinilegar.
Nafn Og Heimilisfang
Framleiðanda
Mikilvægt er að merkja heimilisfang
framleiðanda til að vita hvar má fá nánari
upplýsingar um vöruna. Einnig þarf að vera
hægt að tilkynna galla.
Heimilisfang skal gefíð upp sem bær,
borg eða hérað, en auk þess er heimilt að
skrá götuheiti, húsnúmer og/eða símanúmer
á umbúðimar.
Nýleg vara (grænmetisréttur) í verslun-
um á höfuðborgarsvæðinu er til dæmis
merkt með símanúmeri en ekki heimilis-
fangi. Bendir það til þess að viðkomandi
framleiðandi hafi ekki haft fyrir því að
kynna sér nýju reglumar þó svo að verið
væri að setja nýja vöru á markað.
Nettóþyngd Eða
LagarmálVöru
Nauðsynlegt er að vita magn þess sem
verið er að kaupa til að geta gert verðsaman-
burð og metið næringarefnainnihald. Er þá
skilyrði að varan standist þau mál sem gef-
in eru upp.
Sumar vörur, sem vega minna en 50
grömm, er ekki nauðsynlegt að merkja með
nettóþyngd.
Ákveðnar reglur gilda um leyfíleg frávik
frá uppgefínni nettóþyngd. Ef varan er
merkt 500 grömm verður hún að ná 95%
þeirrar þyngdar. Þegar vara er þyngri, má
frávikið ekki vera meir en 98% af uppgef-
inni nettóþyngd.
Geymsluskilyrði
Gert er ráð fyrir þrenns konar aðstæðum.
1. Kælivöru sem á að geyma við 4°C eða
kaldara.
2. Frystivöru 'sem á að geyma við -s-18°C
eða kaldara.
3. Ekki þarf að gefa upp geymsluskilyrði
fyrir matvöru sem geyma má við stofu-
hita.
Oft er það svo að í kæliskápum verslana
og heimila er einhver staður þar sem hitinn
Batnandi mönnum er best að lifa. Efha-
gerðin Valur befur sætt mikilli gagn-
rýni fyrir notkun ólöglegra litarefna.
Þar eins og annarsstaðar er verið að
vinna að lag&eringum á framleiðslunni
i samræmi við nýja löggjöf um auka-
efni.
fer ekki niður fyrir 7°C. Helstu ástæður
þess eru þær að sífellt er verið að koma
fyrir nýjum vörum úr hlýrra umhverfí. Þurfa
framleiðendur að taka tillit til þess við mat
á geymsluþoli.
Geymsluþol
Geymsluþol kælivöru sem hefur minna
en þriggja mánaða geymsluþol, skal merlqa
með „pökkunardegi“ og „síðasta söludegi".
Þetta á við um td. niðursneitt álegg.
Aðrar vörur sem hafa minna en þriggja
mánaða geymsluþol, skal merkja með
„síðasti söludagur" (dag/mán). Þetta á við
um td. brauðvöra.
Vörutegundir, sem hafa frá þriggja til
átján mánaða geymsluþol, skal merkja með
„best fyrir“ (mán/ár). Þetta gæti átt við
ýmsa tilbúna grauta eða pakkavöru.
Frystivara með meira en 18 mánaða
geymsluþol skal merlqa með „best fyrir“.
INNIHALDSLÝSING
Öll viljum við vita hvað við erum að
kaupa. Innihaldslýsing á að gefa greinar-
góða lýsingu um samsetningu vörunnar.
Hér á að skýra frá hráefnum og aukefnum
í röð eftir minnkandi magni. Rétt er að
gera sér grein fyrir því hvaða hráefni er
eðlilegt að nota í tiltekna vöru til að meta
hvort rétt sé merkt. Til dæmis er tiltekin
tegund af salatsósum í verslunum merkt
þannig að eggjarauður eru nefndar fyrst.
Ef á umbúðum eru fullyrðingar um að
varan innihaldi mikið eða lítið af tilteknum
hráefnum, skal magn þeirra koma fram.
Sanitas malt er jafnan auglýst sem „sykur-
minna" en inniheldur ekki nema nokkrum
prósentum minna af sykri en Egils malt/
GeriðBetur
Af nógu er að taka ef einhver vildi
skammast út í umbúðamerkingar matvæla.
Einnig eru dæmi um að of langt hafi verið
gengið í skömmunum. Það er kannski ekki
furða þegar ástandið er með þeim hætti sem
lengi hefur tíðkast. Starf heilbrigðisfulltrúa
getur oft orðið erilsamt og mikil ábyrgð
samfara.
En nú er lag. Langþráð reglugerð er
komin. Ætti hún að vera hvatning til mat-
vælaframleiðenda um að kynna sér málin
og laga það sem hefur farið úrskeiðis. Það
er nefnilega dýrt að merkja rangt. Einnig
er það virðingarleysi fyrir neytendum að
fylgja ekki eftir þeim reglum sem hafa ver-
ið settar þeim til verndar.
Nýja reglugerðin er það plagg, sem mat-
vælaframleiðendur geta ekki verið án. Eru
þeir hér með eindregið hvattir til að fá sér
eintak hjá hollustuvemd ríkisins.
Höfundur er matvælafræðingur.
IZSBÓK MORGUNBLAÐSINS 25. FEBRÚAR 1989 7