Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.1989, Blaðsíða 3

JÓHANNJÓNSSON
lesbok
[m| ÍÖJ 'rJ ~gT jj N B A Ð _8_ [|J lí] Jk
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthías
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurðsson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjórn: Aöalstræti 6. Sími 691100.
Forsíðan
er af emaleruðu myndverki eftir Einar Hákonarson
og er meðal þeirra, sem hann sýnir á Kjavalsstöðum.
Sýningin verður opnuð í dag. Myndin heitir „Sof-
andi“. Einar fór í veturtil Svíþjóðar og lærði ema-
leringu, sem er fom tækni og tíðkaðist m.a. hjá Egypt-
um löngu fyrir Krist. Glermassi er látinn saman við
lit, málað á sérstaklega grunnað undirlag úr járni og
síðan brennt við háan hita. Þannig verður emaleruð
mynd bæði ljós- og veðurþolin og hentar þetta t.d.
mjög vel utanhúss.
Njála
en einkum þó höfundur hennar hefur lengi verið hugstæð-
ur Sigurði Sigurmundssyni, bónda og fraBðimanni í Hvítár-
holti í Hrunamannahreppi og hefur hann nokkrum sinnum
1jáð sig þar um í Lesbók. Nú hefur Sigurður lokið við
ritgerð um höfund Njálu sem kemur út í bók og af því
tilefni hefur Guðrún Guðlaugsdóttir átt við hann samtal.
Ferdablaðid
er að þessu sinni tileinkað París, sem alltaf hefúr sér-
stakt aðdráttarafl. Nú verður mikið að sjá og heyra þar
vegna 200 ára afmælis frönsku byltingarinnar.
Memphis
er nafn á framúrstefnuhönnun, sem flestir hafa ugglaust
heyrt nefnda, ef ekki séð. Hér var á ferðinni í febrúar
einn af frægustu hönnuðum Memphis-hópsins, Michele
De Lucchi og átti Anna Bjamason samtal við hann um
sögu þessarar hreyfingar og myndir eru af hlutum í
Memphis-stíl.
Hvað er klukkan...?
Dagur var kominn að kvöldi,
kyrrð og svefnró í bænum,
lognöldusöngvar frá sænum,
sumar í blænum ...
Gott kvöld, hvað er klukkan?
Röddin var ljúfmál sem lognið,
létt og flögrandi bros
um varanna rósreifað flos.. .
Hárið blakaði í blænum,
bjart eins og vorið á sænum ...
I augunum hillti undir ungan dag,
þar sem allt var fætt — nema sorgin.
Og enn var komið að kvöldi
og koldimmt í bænum —
og náhljóð frá niðmyrkum sænum .
Gott kvöld, hvað er klukkan?
Röddin var grátklökk, sem hálfstilltur strengur,
steingjörður íshlátur svall
um varanna grástorknað gjall...
Sem vængur með flugslitnum fjöðrum
flökti strý undir höfuðdúks-jöðrum ...
í augunum drottnaði alvöld nótt,
þar sem allt var dautt — nema sorgin.
Jóhann Jónsson (1896-1932) er fyrst og fremst frægur fyrir kvæðið
Söknuð, en þótt hann félli frá ungur, orti hann fleiri góð Ijóð, þar á
meðal það sem hér birtist, Jóhann hélt ungur til Þýzkalands, þar sem
hann veiktist af berklum, sem drógu hann til dauða.
B
B
Að lesa — Brandes
Varla ér það stór hópur’
manna hér á landi sem
nú til dags les verk Ge-
orgs Brandesar. Mér
hafa sagt fróðir menn,
að til skamms tíma hafi
þó ýmsir all-lengi haldið
tryggð við Brandes og
þaullesið verk hans. Og örfáa veit ég um,
sem enn sækja þekkingu og skemmtun til
þessa snjalla danska heimsborgara.
Öðru vísi mér áður brá mætti segja af
þessu tilefni. Fyrir og um aldamótin síðustu
var Brandes svo mikill áhrifavaldur í
íslensku menningarlífi, að langt fram eftir
öldinni töluðu sómakærir sveitaklerkar með
hryllingi um „Brandesaröldina“ og það guð-
leysi og þá hugarfars-lausung, sem ríkti
meðal áhanganda hans. Sagt var, að Brand-
es spillti ungum lærdómsmönnum með skrif-
um sínum og skoðunum á lífinu og til-
verunni. Hann var guðleysingi og lítt hrifínn
af kirkjunni eða boðun þjóna hennar, en
hafði þeim mun meiri áhuga á því sem frum-
lega var hugsað í álfunni. Hann var t.d. í
þeim fámenna hópi, sem þegar í stað gerði
sér grein fyrir þýðingu Nietzsches í andans
lífí Evrópu.
Þessar umræður eru nú orðnar verkefni
þeirra, sem reyna að átta sig á framvindu
menningar, fremur en þær veki hugaræs-
ing. Viðkvæmni gagnvart frumlegum og
nýstárlegum skoðunum hefir minnkað, þótt
enn geti verið harla grunnt á alls konar
skoðanakúgun enn þann dag í dag. Skoð-
anakúgun kalla ég þegar neitað er að ræða
álitamál, skoðanaskipti fá ekki að eiga sér
stað, og jafnvel svo langt gengið, að telja
óþarft að ræða viðkvæm ágreiningsmál af
því, að í raun sé ekki ágreining um að ræða,
heldur sé andstæðingurinn veill á geðsmun-
um. Um það eru dæmi frá voldugum ríkjum.
Umræða á liðnum tíma kemur okkur
stundum spánskt fyrir sjónir vegna þess,
að stundum virðist sem deiluaðilar hafí alls
ekki uppgötvað í hverju ágreiningur var
fólginn. Það getur verið í senn fróðlegt og
skemmtilegt að reyna að finna hver rök
menn notuðu í slíkum deilum og hvað raun-
verulega lá að baki þeim.
En víkjum aftur að Brandes. Hann er
tvímælalaust einhver skemmtilegasti rithöf-
undur sem ég hefí gluggað í. Ritgerðir hans
um heimspekinga og skáld 19du aldarinnar
eru í hæsta máta það sem kallað er „spiritu-
el“, andríkar. Þar fer saman yfirburða þekk-
ing og hæfileiki til þess að tengja saman
hluti, sem sýnast óskyldir á yfírborðinu. Og
ekki hvað síst er honum lagið að draga
saman aðalatriði og lýsa ytri umgjörð og
innri tilfinningum.
Nokkrar ritgerðir Brandesar hafa orðið
mér umhugsunarefni og vakið forvitni mína
um ýmislegt á 19du öldinni og þær hræring-
ar, sem þá áttu sér stað, og eru forsendur
margs af því, sem einkennir okkar eigin
tíma.
En það er önnur og lengri saga en svo
að rakið verði í örstuttu rabbi.
Um helgina las ég stutta ritgerð eftir
Brandes, ritgerð sem ég las fyrir allmörgum
árum og rifjaði nú upp mér til skemmtunar
og nokkurs gagns, vonandi. Ritgerðin heitir
Um lestur, og er hugleiðing um það hvað
í því felst að lesa bækur, og jafnframt leið-
beiningar um hvernig skuli lesa.
Brandes bendir á hve fjarri öllu lagi sé
'að setja upp lista yfir einhver ótiltekinn
fjölda bóka sem hver og einn skuli lesa til
að geta talist til vel lesinna manna. Stundum
séu menn að gera lista yfir „hundrað bestu
bækur, sem skrifaðar hafa verið“, en þess
konar mat sé ætíð út í hött vegna þess, að
óralangt er frá því, að hveijum og einum
henti hið sama. Hin svokölluðu sígildu rit
heimsbókmenntanna eru þess eðlis, mörg
hver, að sérstakar forsendur þarf til að
geta notið þeirra, og verður lesandinn að
þekkja bærilega til þess menningarheims,
sem þau er sprottin úr, til þess að hafa af
þeim gagn. Því skyldi enginn fyrirvaralaust
fara að lesa þau. Plató og Sófókles, Hóras
og Virgill, Shakespeare og Racine, Göthe
og Shelley hafa allir samið stórbrotin verk,
en það fer enginn fyrirhafnarlaust inn í
heim þeirra.
Sá lesandi, sem vill lesa til þess að auðg-
ast af reynslu og eflast í skilningi á mann-
legu eðli og mannlegum tilfinningum í hin-
um margbreytilegustu myndum, á, að mati
Brandesar, að byija á því að lesa verk sam-
tíðarmanna sinna og feta sig þaðan til þeirra
verka, sem eldri eru og oft á tíðum fram-
andi að efni og framsetningu. Lestur á ekki
að vera til þess eins að drepa tímann, held-
ur á lesandinn að leggja sitt af mörkum til
að ná sambandi við höfundinn, leitast við
að skilja hvað fyrir honum vakir, hver eru
innbyrðis tengsl verka höfundarins og
hvernig sambandi þeirra við verk annarra
höfunda er háttað.
Ekki er þó neitt við það að athuga, að
lesa sér til afþreyingar. Lestur á að vera
skemmtun. Leiðinlegar bækur eru aldrei
merkilegar, og ef til vill er það einkenni
góðra bóka, að þær eru skemmtilegar.
Brandes leggur mikið upp úr því, að fólk
lesi vel það, sem það les og lesi fremur fáar
bækur vel en margar bækur á hundavaði.
Það er líka meira um vert að kynna sér
rækilega einn höfund, eða lesa um eitthvert
ákveðið tímabil og öðlast bærilega vitneskju
um það en þeytast heimshorna milli og
grauta í mörgu, en kunna ekkert til nokkurr-
ar hlítar. Þær bækur, sem höfða til lesan-
dans, á á að lesa oft, og eiginlega ekki
hætta fyrr en maður er orðinn gagnkunnug-
ur þeim.
Þá er komið að þeirri spurningu, sem
erfíðast er að svara: Gerir lestur góðra bóka,
úrvalsrita, lesandann betri, hæfari, umburð-
arlyndari, víðsýnni, vitrari en ella?
Ef til vill verður góður lesandi viðsýnn,
jafnvel skilningsríkur á veikleika manna og
þar með ætti hann að öðlast eitthvert um-
burðarlyndi, þó ekkert skuli um það fullyrt.
En ekki treysti ég mér til að segja neitt
um það hvort hann verði betri eða vitrari.
Vera má, að hann öðlist eitthvað af þessum
eiginleikum, en það er ómögulegt að dæma
um hvort það sé af því að hann les góðar
og viturlegar hugsanir, eða hvort hann les
úrvalsrit af því að hann er þegar góður
maður og vitur. Ekki er sjálfgefið, að mennt-
un, í hvaða formi sem hún er, geri fólk
betra eða vitrara, þótt hún geri það hæfara
til að vinna ýmis störf.
Við þessar hugleiðingar Brandesar,
(reyndar blandaðar eigin hugsunum) hefi
ég litlu að bæta, nema því einu, að ekki
virðist hin besta menntun og ítarlegasta
þekking á því, sem snjallast hefír verið sagt
eða nákvæmast hugsað en annað, komið í
veg fyrir skoðanakúgun og sjálfbirgingshátt
þeirra, sem telja sig hafa hinar einu „réttu"
skoðanir. Brandes var sjálfur viss um yfir-
burði sína og naut þess að beijast við það,
sem hann taldi rotið og skaðlegt. Að honum
var líka vegið af fullkominni hörku. Þrátt
fyrir allt eru verk hans hressandi tilbreyting
frá doða geldrar umræðu annars vegar og
ruddalegra niðurrifsstefnu hins vegar.
Brandes er góður leiðsögumaður um evr-
ópskan menningarheim 19du aldarinnar,
einkum ef manni tækist að lesa verk hans
á þann hátt sem hann ráðleggur okkur.
HARALDUR ÓLAFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. APRÍL 1989 3