Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1989, Síða 7

Fredsholm - þetta virðulega ogglæsilega íbúðarhús varbeimili Gunnars og vinnu■
staður í Danmörku.
reyndar. Ef til vill á þetta við um allan
góðan skáldskap.
V
Á árum heimsstyijaldarinnar fyrri og allt
fram yfir miðjan þriðja aldartuginn eiga sér
stað mikil straumhvörf í íslensku menning-
arlífi og íslenskum bókmenntum. Tími raun-
sæisskáldanna var liðinn, heimsmynd þeirra
hafði orðið fyrir óbætaníegu tjóni og riðaði
til falls. Kennisetningar Einars H. Kvaran
og félaga hans umbreyttust í nátttröll,
staðnaður veruleiki 19. aldarinnar og
óskeikul kristin siðfræði urðu að víkja fyrir
nýjum gildum öngþveitis og upplausnar.
Reynsla nýs tíma kvað dauðadóm yfir alda-
gömlum siðareglum og trúarhefðum. Gunn-
ar Gunnarsson, Jóhann Siguijónsson, Sig-
urður Nordal, Halldór Laxness, Þórbergur
Þórðarson og fleiri nútímamenn ruddu
brautina.
Á meginlandi Evrópu hafði fyrir all-
nokkru verið látið boð út ganga: Guð er
dauður! Hausaskipti voru höfð á almætti
og almúga: „Mannleg hugsun hafði hrundið
Guði út úr heimsmyndinni — gert hann
óþarfan — og afhjúpað fomar trúarsetning-
ar sem hégiljur einberar," — segir Matthías
Viðar Sæmundsson bókmenntafræðingur í
bók sinni um „kreppusögur" Gunnars.
í kjölfar þessarar hallarbyltingar heltók
fánýtiskennd, bölhyggja og rótleysi hugi
manna. Mannskepnan var svipt réttlætingu
sinni og tilgangi, Biblían var draugasaga,
tilveran gagnslaus, gildis- og vit-laus. Eftir
stóð maðurinn — fijáls — f merkingarlausri
ógæfu eigin vitundar.
Og ekki var Guð fyrr dauður en hinn
nýfijálsi maður bar kynstrin öll af kolum á
vitfírrtan eld heimsstyijaldarinnar — sem
hann hafði jú sjálfur kveikt og hvatt. Þessi
trylling hafði geigvænleg áhrif. Vísindin
reyndust fánýt, mannleg skynsemi blekking;
rökleysi tilverunnar algjört. Menn fylltust
tómhyggju, bölsýni og örvæntingu.
Skáldunum var nauðugur einn kostur:
stakkaskipti efnis og ytri búnaðar.
VI
Á engan íslenskan rithöfund hafði heims-
styijöldin eins djúptæk áhrif og Gunnar
Gunnarsson — og enginn brást við henni
með jafn angistarfullum og afgerandi hætti;
strax. í eftirmáia Strandarinnar (Land-
námuútgáfu 1945) kemst Gunnar svo að
orði:
Mér haföi fyrnzt minningin um
Búastríöiö og vonin um friö í mann-
heimum fest þaö djúþar rcetur t
hjarta mínu, að varla er ofsagt, að
þessi styrjöld á nœstu grósum bylti
um koll vaknandi trausti mtnu til
framtíöar og forsjónar, snéri hrotta-
galsa œröra undirdjúpa dýröaróöi
Itfsins í djóflasœringu... Viðgrand-
skoöun Itfsins á jörðu hér haföi ég
komizt að þeirri niðurstöðu, að við
vœrum öll, mannkynið íheild, sjórek-
in lík á Itfsins strönd — eöa dauöans
... Sligaöur undir byröi mannnlegr-
ar samsektar reyndi að hrista afsér
ábyrgðina með þvt að skella skuld-
inni á „guð“... Eigi að stður taldi
ég mig þess umkominn að kalla fyrir
skáldlegan nœturdómstól mannkynið
t heild ogguð almáttugan t ofanálag.
Skáldsögur Gunnars Ströndin (1915),
Vargur í véum (1916) og Sælir eru ein-
faldir (1920) eru þessi „skáldlegi nætur-
dómstóll". Gunnar dregur Guð fyrir dóm,
lætur hann sæta ábyrgð, og losar sig við
hann í ofanálag.
í áðumefndri bók sinni segir Matthías
Viðar: „Eitt eiga þó öll verk Gunnars á
þessu tímabili (1912-20) sameiginlegt: Guð
er dauður, — þ.e. sá Guð sem kristindómur-
inn hafði kennt kynslóðunum að trúa á.
Gunnar lýsir í hveiju verkinu á fætur öðm
þessari sársaukafullu vitneskju og afleiðing-
unum sem hún hefur fyrir mannlífíð: rótgró-
inn lífsstofn kynslóðanna úr öldum fram er
orðinn að rótlausu rekaldi. Hvað er til ráða?
Skáldskapur Gunnars er þrotlaus leit að
einhveiju sem geti komið í stað hinnar glöt-
uðu heimsmyndar."
vn
Sögusvið Strandarínnar er sjávarþorp á
íslandi. Aðalpersónan er presturinn og al-
þingismaðurinn séra Sturla Steinsson. Hann
er göfugmenni, gáfumaður, ræðuskömngur
og einarður trúmaður sem lifir staðfastlega
eftir boðorðum kristninnar. Hann treystir í
fullkominni blindu á algóðan Guð. Sr. Sturla
er giftur maður og á eina dóttur. Þar segir
einnig af Thord kaupmanni — ósveigjanleg-
um mammonsdýrkanda, og hreppstjóranum
Finni — harðduglegum skynsemdarmanni.
Viðfangsefni sögunnar er leið sr. Sturlu
til glötunar — af trúarástæðum. Læknir
staðarins hefur sagt presthjónunum að frú-
in myndi ekki lifa af fleiri bamsfæðingar.
Sr. Sturla kemst að því eftir mikla innri
baráttu að það jafngildi vantrausti á hand-
leiðslu Guðs að taka fram fyrir hendur hans
í þessum efnum sem öðmm — það er höfuð-
synd að efast, og því lætur hann skeika að
sköpuðu. Þau eignast bamið — og frúin
deyr. Enn er sr. Sturla sáttur — hann treyst-
ir á réttmæta ráðstöfun Guðs. Rekur nú
hver atburðurinn annan: almættið leggur
hveija þrautina á fætur annarri fyrir sr.
Sturlu, líkt og hann reyndi Job forðum, og
presturinn kastar frá sér allri ábyrgð þótt
„handleiðsla Guðs“ snúist upp í sífellt órétt-
mætari harmleiki: „Drottinn gaf og Drottinn
tók, lofað veri nafn Drottins" — er hald-
reipi sr. Sturlu og um leið sjálfsblekking
hans. En efínn vex og þegar dóttirin dmkkn-
ar í fjörunni er mælirinn fullur: sr. Sturla
kastar trúnni frá sér í vitfírrtri geðshrær-
ingu — það reynist honum andleg ofraun;
hann sturlast.
Markmið Gunnars er skýrt: af angistar-
fullri alvöm sýnir hann fram á haldleysi
þess að treysta í blindni lögmáli aldagamals
bókstafs. Slíkt er vítavert ábyrgðarleysi og
ber með sér tortímingu. Sá sem aðgerðar-
laus fómar skynsemi, mannviti, mannúð og
fyrirhyggju á altari fallvaltra himna storkar
örlögunum og er dæmdur til að farast.
Ströndin er Jobsbók með öfugum formerlq-
um. Traust á hulinn ásetning Drottins er
glæpur gagnvart mannkyni. Sá sem víkst
undan ábyrgð steypir sjálfum sér í glötun.
Vettvangur Vargs í véum er Reykjavík
samtímans (1915-17). Atburðir sögunnar
hverfast um Úlf Ljótsson, ungan lögfræðing
og gáfumann sem nýkominn er heim eftir
nám erlendis. Úlfur er hugsjónamaður, end-
urbótasinni með brennandi stjómmála-
áhuga. Hann er boðberi nútíma, skynsemi
og mannúðlegra framfara. Hann virðist við
fyrstu sýn vera holdtekja þeirra sjónarmiða
sem leyst gætu af, reist úr rústum, fallna
heimsmynd sr. Sturlu — von mannkyns á
guðlausri vargöld. Slíkt reyriist blekking ein
— nútíminn er kaos; mennimir breyskir,
tvískiptir, villuráfandi og ófærir um að tak-
ast á við ofvaxinn vandann. Hjáguðir allir
haldlausir. Frelsið er manninum ofraun.
Úlfur er skammsýnn, sjálfselskur og
drykkfelldur. Honum reynist útilokað að
koma hugsjónum í framkvæmd — allar for-
sendur skortir. Hann níðist á lífinu og ást-
inni, ber sprek að veikum eldi eigin tortím-
ingar, blæs í glæðumar — og ferst: „Ó hér
er brotin göfug sál til grunna; hofmannsins
augu, heimspekingsins tunga, sverð kapp-
ans, vonar-fífíll fagurs ríkis, fyrirmynd
þokkans, háttprýðinnar spegill, og góðra
drengja hugsjón, allt, allt hrunið" — segir
Ófelía um Hamlet. Eins fer fyrir Úlfí; „von-
ar-fíflum“ nýs tíma er búin sjálfgrafín gröf
— það getur enginn borið synd heimsins.
Úlftir „drekkir sér í sjálfsvöm" — svo aftur
sé vitnað 1 Hamlet.
Sælir em einfaldir á sér einnig Reykjavík
samtímans að sögusviði. Hér er enn einn
harmleikurinn — þriðja samstæða skáldsag-
an er lýsir leið til glötunar, hugmyndakerf-
um sem bera feigð í eigin bijósti. Sagan
gerist á sjö dögum; sköpunarsögu Gamla-
testamentisins er snúið við, snúið upp á
djöfulinn.
Þetta er fyrstu persónu frásögn, Jón
Oddsscín sögumaður rekur atburði vikunn-
an Grímur Elliðagrímur er mikils metinn
læknir, skynsemishyggjumaður, sem á sér j
hjáguð; eiginkonuna Vigdísi. Baksviðs er
eldgos; eldsúlan í ftarska blasir við bæjarbú-
um og birtist lesendum sem tákn óhugnaðar
— tákn vanmáttar mannsins í heimi sem |
hann heldur sig ráða við. Grátt bætist ofan j
á svart er skip kemur til höfuðstaðarins ;
með tvær plágur innan borðs; drepsótt og j ■
Pál Einarsson — Qandvin Gríms, gamlan |
ástmann Vigdísar sem á sér það takmark
eitt í lífinu að eitra samband læknishjón- j
anna og bijóta með því Grím til grunna. ; i
Grímur vinnur uppbyggingarstarf í pestinni |
á meðan Páll ástundar sitt eyðileggingar- '
starf af djöfullegri Iymsku. Hann er sjálfráð-
ur siðblindingi, trú hans er heimspeki valds
og eyðileggingar. Ætlunarverkið tekst;
Grímur missir vitið.
í sögunni teflir Gunnar saman ólíkum
lífsskoðunum og reynir þær á persónum
sínum. Leitar með þeim hætti að nothæfum
lífsgildum.
Grímur setur allt sitt traust á ástina,
hann getur umborið allar hörmungar sem
að höndum bera. Hann á sér skothelda rétt-
lætingu; ástin er sönnun fyrir „skynsamleg-
um tilgangi tilverunnar“. Páll á hinn bóginn
er djöfull f mannsmynd; samviskulaus, sið-
blindur og trúlaus. Öryggi hans felst í „nei-
kvæðri afstöðu". Leið hans er engu að síður
ófær, hatur hans á lífinu byggist á ham-
ingju annarra — hefnigimi. Hans bíða óum-
flýjanlegar ógöngur. Andatrúarmaðurinn j
Bjöm, sögumaðurinn Jón Oddsson og fleiri
samborgarar reyna enn aðrar leiðir. Flestir
rekast með einum eða öðmm hætti á vegg
— hurðalaust helvíti; frelsi mannsins virðist
vera fullt fang af engu.
vra
Hefur þá léit Gunnars Gunnarssonar að
lífsgildum er leyst gætu af hólmi „hina glöt-
uðu heimsmynd" engann árangur borið?
Lítum á lokaorð Jóns Oddssonar í Sœlir eru !
einfaldir:
... efhróþ mannsandans eftir eiltfð
og fullkomnun er aöeins hégómi og
eltingar við vind; efsá eini guðdóm-
ur, sem okkur varðar — sá eini guó-
dómur, sem vió getum komizt t snert-
ingu við, er sú gœzka og kœrleikur,
sem við getum alið t brjóstum okkar-,
efekkert Ijós er til fyrir okkur annað ,
en Ijósið innra með okkur sjálf-
um... getur þá ekki óll sú vizka,
sem við þurfum á að halda — árang-
ur allrar hinnar dýrkeyþtu reynslu
mannkynsins — falizt t svo einfóld-
um orðum sem þessum. Verið góðir
hver við annan.
Ef til vill er hér fundið svar Gunnars —
tilgangurinn heimtur úr helju, ef til vill er
lausnin fólgin í samhygð og auðmjúkri ör-
lagasátt — sátt við aðstæður, hversu and-
styggilegar sem þær annars kunna að vera.
Vemm góð hvert við annað! Vemm sjálf-
um okkur góð — lesum bækur Gunnars
Gunnarssonar.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. MAÍ 1989 7