Lesbók Morgunblaðsins - 12.08.1989, Blaðsíða 10

Sjálfsmynd í baðherbergisspegli, 1945. Stuttu síðar lézt Helene Scherf-
beck í Saltsjöbaden.
með framvindu þróunar á sviði myndlistar,
aðallega af bókum, tímaritum og af ein-
staka málverki, sem vinir hennar tóku með
sér, þegar þeir komu í heimsókn til hennar
í Hyvingen, til þess að hún gæti séð verkin
í frumgerð. Það var langt frá því, að Hel-
ene Schjerfbeck legði með öllu árar í bát,
þótt kaldir vindar tækju að næða um hana
um og eftir aldamótin og þótt hún virtist
um skeið allt að því útskúfuð sem listakona
og öllum gleymd. Hún tók upp fyrri iðju
sína að gera eftirmyndir af verkum gamalla
meistara eftir pöntun og málaði auk þess
við og við eina og eina mynd eftir eigin
höfði. Þær mæðgur bjuggu við kröpp kjör
í Hyvingen, en stundum kom þó fyrir, að
Helene seldi mynd eftir sig. Finnska mynd-
listarfélagið hafnaði því hvað eftir annað
að kaupa verk eftir Schjerfbeck á finnsk
söfn. Með einstaka undantekningum þó:
Árið 1888 keypti myndlistarfélagið „í aftur-
bata“ fyrir 800 finnsk mörk og 1912 keypti
sami aðili málverkið „Skugginn & múmum“
frá 1883 fyrir 110 mörk til að hafa sem
vinning í árlegu happdrætti sínu. 1935 seldi
listakonan eina mynd fyrir 80 mörk. Þótt
verkum hennar hafi verið býsna vel tekið,
er hún fyrst tók að sýna myndir sínar opin-
berlega, breyttist afstaða aimennings til
síðari verka hennar; sýningagestir fengu
ekki skilið, hvað Helene Schjerfbeck var að
fara í þeim undarlegu málverkum, sem hún
lét frá sér fara á sýningar á fyrstu þremur
áratugum aldarinnar.'. Það verð, sem menn
vildu yfirleitt greiða fyrir verk eftir Schjerf-
beck, varð stöðugt iægra. Árið 1937 hélt
Helene Schjerfbeck hins vegar einkasýningu
í Svíþjóð og naut við það aðstoðar listaverka-
salans Gösta Stenmans. Sú sýning táknaði
algjör þáttaskil í viðhorfum manna til mynd-
listar Helene Schjerfbecks, bæði heima í
Finnlandi og í Svíþjóð. Hlaut sýningin afar
lofsamlega dóma og myndirnar seldust fyr-
ir hátt verð.
Sjálfsmyndir
SCHJERFBECKS
Einn sterkasti þátturinn í verkum lista-
konunnar eru sjálfsmyndirnar. Af alls 36
sjálfsmyndum, sem vitað er um, málaði hún
18 með olíulitum á léreft. Sjálfsmyndirnar
sýna bæði þróun hennar sem listamanns og
manneslqu. Fyrsta andlitið geislar af æsku-
þrótti og lífsgleði með blá augu, og ljós-
gullnir lokkar mynda umgerð um fíngerða
andlitsdrættina. Onnur mynd af henni um
fimmtugt sýnir konu með rannsakandi
augnaráð, hárið er greitt beint aftur frá háu
enninu. Sjálfsmyndin af henni áttatíu og
þriggjá ára gamalli, sem hún málaði í Salt-
sjöbaden 1945, sýnir andlít án augna; í stað
þeirra getur að líta svört djúp af fullvissu.
Útlínurnar eru hvassar, nákvæmlega dregn-
ar, grófar óg svartár. Skuggi hvílir yfir
öðrum helmingi andlitsins, en skær birta
fellur á hinn hlutann. í þessari mynd virðist
málarinn Helene Schjerfbeck vita allt, og
þessi vissa ljær svipnum ákveðinn blæ
gremju og ásökunar. Það er svo fátt, sem
við höfum skilið.
Efst: Helene Scherfbeck tvítug í París
og stuttklippt, sem þá þótti dirfsufullt
tiltæki. í miðju: Helene árið 1917 í
Hevinge, þá 55 ára. Neðst: Helene átt-
ræð árið 1940 í Ekenas.
Seint og um síðir virðist ögn vera að rofa til í
íslenzkri byggingarlist eftir kreppu sem staðið
hefur yfir frá því Guðjón heitinn Samúelsson
lauk sínu merka brautryðjendastarfi. Ekki svo
að skilja að ljósir punktar sjáist ekki frá þessum
áratugum. En þeir eru alltof fáir og það sem
ekki getur flokkast undir annað en ein-
skæra meðalmennsku, eða þaðan af verra,
er svo margfalt meira að umfangi. Þetta
er sorglegt í ljósi þess, að á sama tíma
höfum við eignast álitlegan hóp af arkitekt-
um og von er að spurt sé: Hvað lærðu þeir
og hvað hafa þeir eiginlega verið að gera?
Þegar tal berst að vondum arkitektúr, er
viðkvæði þeirra, að byggingafræðingar
teikni svo til öll íbúðarhús. En það er fleira
byggt en íbúðarhús. Hvað um alla skólana,
sjúkrahúsin, heilsugæzlustöðvarnar,
íþróttahúsin og bankana?
Er það nægilegt svar, að allsstaðar hafi
átt að fara sparlega með fjármuni? Það
skýrir kannski eitthvað, því augljóst mál er,
að það kostar alltaf peninga að fara út fyr-
ir það venjulega. En svo dæmi séu tekin:
Hús Ingvars Helgasonar h/f, sem kynnt var
nýlega í Lesbók og Epal-húsið, sem hér er
brugðið ljósi á, sanna svo ekki verður um
villst, að það er hægt að gera hvorttveggja
í senn: Að teikna og byggja falleg og athygl-
Arkitekt
Manfreð
Vilhjálmsson
Inngangurinn og risglugginn, séð utanfrá.
Epal-húsið
við F axafen