Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1989, Síða 5

fylgdi okkur staðfastlega eftir. Stundum virt-
ist snuðrið allt að því klúrt og óviðurkvæmi-
legt. Það gekk svo langt, að þetta lögreglueft-
irlit og njósnasnuður var jafnvel við haft yfir
nýtekinni gröf. Eða var það ef til vill ætlunin
að viðhafa sama fyrirkomulagið við andlát
fyrrum pólitísks þrælkunarfanga og óforbetr-
anlegs vandræðaskálds eins og tíðkast hafði
á meðan hann var á lífi?
Það flögrar meira að segja stundum að
mér, að liðsveitir KGB hafi með tilkomu glasn-
ost tekið að eflast stórlega og belgjast alveg
hömluiaust út. Þess ber jú að gæta, að núna
verða þeir að njósna um svo margt grunsam-
legt fólk, leggja eyrun við áliti fjöldans og
fylgjast náið með öllum hræringum, fylgjast
með púlsinum og hafa krumluna á kverkum
almenningsálitsins! Perestrojka 'er ekki hag-
stæð KGB, sem er fjandsamlegt því eðlilega
ftjálsræði sem þjóðfélagsþegnamir eru að
reyna að öðlast. Ef þjóðfélagið yrði fijálst,
hver borgaði þá öllum þessum skara af njósna-
liðurh laun — þessum sérfræðingum í að
bæla niður frelsi manna?
KGB á þönum
KGB reyndi á allan hugsanlegan hátt að
hamla gegn því að ég næði sambandi við
fólk, og með fullum ásetningi sviðsettu þeir
svívirðilegt'éjónarspil í sívökulu eftirliti sínu
með mér eins og þeir væru að reyna að fiæma
mig burt úr fæðingarborg minni. Eftirlits-
menn stóðu á verði allan tímann fyrir utan
húsið og stöppuðu niður fótunum til þess að
halda á sér hita. María sendi þeim tóninn.
„Hvernig geta þeir staðið sí svona þarna án
þess að hafa nokkuð að gera! Það ætti að
rétta þeim skóflu, þá gætu þeir að minnsta
kosti mokað snjónum af gangstéttinni fyrir
framan húsið.“
Þegar við höfðum um það bil klukkustund-
ar viðdvöl í datsjunni (15 km fyrir utan
Moskvu), þar sem Daniel dvaldist síðustu
æviárin, birtist lögreglan alveg óvænt og til-
kynnti heldur vandræðalega, að sem útlend-
ingar værum við komin „ólöglega inn á bann-
svæði“.
Gæflyndu lögreglumennirnir gerðu sér lítið
far um að fara í launkofa með þá staðreynd,
að þeir höfðu verið neyddir til að taka af
okkur skýrslu samkvæmt skipunum frá KGB.
Logndrífan fyrir utan, sem minnti okkur á
rússneska veturinn eins og við höfðum þekkt
hann hér áður fyrr, voru þau laun sem við
uppskárum fyrir „lögbrot" okkar.
En í Moskvu var ég velkominn gestur. Það
var langt síðan að ég hafði mætt slíkum ein-
lægum vinahótum og hlýju. Ef til vill höfðu
mér einungis einu sinni áður á ævinni hlotn-
ast álíka hlýlegar móttökur — það var þegar
þeir fóru með mig í þrælkunarbúðimar. Það
voru einmitt þessir zekarsem veittu mér slíkar
viðtökur, þ.e.a.s. þeir menn sem eins og ég
sjálfur höfðu verið flokkaðir sem „glæpamenn
sérstaklega hættulegir ríkinu". Þeir heilsuðu
mér eins og bróður, og því æðisgengnar sem
Vinirnir tveir.
blöðin úthrópuðu Daniel og mig og því meiri
þvingunum sem sovésk yfirvöld beittu okkur,
þeim mun betur komu þeir fram við mig ...
MÖGNUÐ ÓLGA UNDIR NlÐRI
í heimalandi okkar er verið að heyja linnu-
lausa hugmyndafræðilega borgarastyrjöld.
Ekki ýkja löngu áður en við fórum frá París
til Moskvu, barst okkur bréf frá kunnu ljóð-
skáldi í Moskvu: „Á þessum tímum er allt
heldur drungalegt og óráðið; fjölmargir von-
ast eftir blóðsúthellingum, fólskuverkum og
grimmdaræði ásamt með öllum „fornum ein-
kennum“: Harðstjórn, járnhnefanum, ógn-
vekjandi leiðtoga, herskipan. Úr öllum áttum
heyrast nú þegar innilegar beiðnir um að
koma Vitali Korotitsj, ritstjóra Ogonyoks, bak
við lás og slá og þagga niður í honum; hann
espar þetta fólk meira en nokkuð annað, og
núna beinir þessi herskari „hinna dyggu og
ráðdeildarsömu" spjótum sínum að hon-
um ... Það skiptir engu, hvað þeir segja við
ykkur þessir sem eru bjartsýnir varðandi per-
estrojku — ástandið er mjög svo alvarlegt,
og það er hræðilegt að lifa á þessum tímum;
óhemjuleg gnótt af lasti og illmælgi hrúgast
upp, heilu hafsjóarnir af einskis nýtum pen-
ingum, heiftaræði og grimmd fátæktar, hung-
urs og húsnæðisleysis, af þjóðernishatri og
fyrirlitningu — allt þetta er að bijótast fram
eins og holskefla úr undirdjúpunum og er
látið beinast gegn menntamönnum, sem fullir
vanþakklætis hafa gleymt því, að á dögum
Snillings allra tíma og þjóða, fór vöruverð
lækkandi með hveiju ári, þá var röð og regla
á hlutunum og hver þjóðernishópur vissi
hvaða sess honum bæri að skipa.“
Ef tímaritið Nýir tímar birtir viðtal við Lév
Kopelév, velþekktan rússneskan andófsmann
sem styður perestrojku frá núverandi heima-
högum sínum í Köln, þá ræðst dagblaðið
Við útför Boris Pasternaks, 1960, báru
þeir Sinjavskij og Daniel kistuna eftir
húskveðju.
Sovétskaja rossíja á Kopelév með hreinrækt-
uðu orðfæri stalíntímans og lætur þess um
leið getið, að Kopelév sé gyðingur. Þetta leið-
ir hugann að gömlu rússnesku hringdans-
kvæði, þar-sem annar hópur dansara syngur,
„Og við sáum og sáum hirsinu ...“, en hinn
hópurinnn svarar, „Og við skulum á hirsinu
traðka og trampa ..
Rússneskir menntamenn, í innsta eðli
fijálslyndir og lýðræðissinnaðir, skipa sér í
öndverða fylkingu gegn rússneskri þjóðernis-
hyggju, sem stöðugt er að reyna að troða
niður í svaðið það sáðkorn sem lýðræðis-
sinnar reyna að sá.
NýttKuldaskeið
Framundan?
Orðaflaumurinn — sú orrahríð orðanna sem
nú stendur yfir — færir meðal annars sönnur
á rótgróna íhaldssemi þessa þjóðfélags, sem
fórnar höndum til himins í örvæntingu og
heimtar sína perestrojku en lætur annars ein-
faldlega hvergi haggast. Það hefur reynst
miklu auðveldara að gefa út skáldsögu Boris
Pasternaks „Doktor Sjívago“ heldur en að
framleiða spægipylsu. Og ef engin spægipylsa
er fáanleg,’ þá mun glasnost líka lognast út-
af. Auk skrifræðisins, risavaxins herafla,
leynilögreglunnar KGB, auk nauðsynjarinnar
á að halda sovétlýðveldunum og öðrum lönd-
um við efnið í „sósíalískri samvinnu" kemur
svo til tregða og viðtekið aðgerðarleysi alls
þorra Sovétmanna sem hafa löngu týnt því
niður, hvernig eigi að sýna nokkuð einstakl-
ingsframtak, eftir að hafa verið sviptir því í
svo fjölmörg ár — allir þessir þættir hanga
eins og þung hnyðja við fætur þjóðarinnar .. .
Það er langt frá því, að ég sé að segja,
að glasnost og perestrojka séu ekkert annað
en reykský sem kænir aðilar hafa látið stíga
upp til þess að blekkja íbúa Rússlands og
Vesturlandabúa í sambandi við yfirvofandi
„frelsunar-endurbætur". Ég fagna heils hug-
ar glasnost, boðað af „yfirandófsmanninum"
Gorbatsjov, sem hefur snúið sumum af hug-
myndum Sakharovs yfir á tungumál Komm-
únistaflokksins. Það er samt erfitt að losna
með öllu við þær illu grunsemdir, að einn
góðan veðurdag muni öll þessi perestrojka
einfaldlega snúa baki við sjálfri sér og taka
að feta hinn gamalkunna og örugga stíg til
nýrrar stöðnunar og kuldaskeiðs eins og gerst
hefur svo margsinnis áður. í Sovétríkjunum
er auðveldara að banna veikburða „skref í
frjálsræðisátt" heldur en að leyfa þau og ýta
undir þau.
Upplýst Einveldi
Okkur finnst, að tilraunir til að koma á
auknu lýðræði, séu eingöngu mögulegar í
vitorði með æðstu stjórn ríkisins sem hefur
til að bera hugrekki til að innleiða fijálsræði
í vandlega fyrirskrifuðum skömmtum. Lýð-
ræði hefur núna verið innleitt að fyrirskipun
stjómvalda, sem svo geta hvenær sem er
aukið það eða takmarkað að vild. Er svo
komið, að valdstjórn er orðin skilyrði „frjáls-
ræðis“. Af þessu leiðir svo innra ósamræmi
og hikandi skref perestrojku, sem virðist ótt-
ast sinn eigin skugga og lítur í sífellu um öxl
á sína eigin „stöðnuðu" fortíð.
Við höfum enga ástæðu til að efast um
einlægnina í viðleitni Gorbatsjovs og fyrirætl-
unum. En samt sem áður er það svo, að sterk-
asta haldreipi sovésks frjálsræðis og rússn-
eska fullveldis heldur áfram að vera góðvild
hins blessaða landsföður zarsins og hans
tryggu hirðmanna. Við verðum núna vitni að
upplýstu einveldi, og megi Guð gefa að fram-
hald verði á því. Eíns og alltaf hefur viljað
við brenna reynist harðstjórn vera einasta
trygging fyrir framförum og almennri upplýs-
ingastefnu í Rússlandi.
Eftir að ég hefi leyft mér að kalla Gorb-
atsjov — og þá í samræmi við ríkjandi mat
í þessum efnum á valdatíma Brézhnévs —
„Ég ann menningu íslendinga44
Brot úr samtali Matthíasar Johannessens við Sinjavský frá 1975. Samtalið í heild er að finna í bókinni Félagi orð, sem
út kom hjá Bókaforlaginu Þjóðsögu 1982.
Sinjavský var handtekinn 8.
sept. 1965 ogdæmdurtæp-
um mánuði síðar, ásamt
vini sínum Nikolai Arschak
(Juri Daniel), fyrir róg um
sovétkerfið eins og segir í
forsendum dómsins, árás á
Sovétríkin og síðast en ekki
sízt fyrir að senda rit sína úr landi, svo að
unnt væri að géfa þau út erlendis. Þeir
hlutu fimm og sjö ára þrælabúðavist. Að
sjálfsögðu eru í búðum kommúnista ekkki
ákjósanlegustu vinnuskilyrði fyrir rithöf-
unda, en Sinjavský fann reynslu sinni form:
hann skrifaði Maríu Wasilewnu konu sinni
fimmtán til tuttugu bréf í Mordwini-búðun-
um, það var ekki bannað ef bréfin fjölluðu
ekki um fangabúðirnar, þrældóminn né
grimmd varðanna. Eitthvert þus um lífið
og tilveruna og óskiljanlegt þrugl um
ómerkilegt fólk eins og Swift, Mandelstam,
Shakespeare, Pushkin, Gogol eða Akh-
matovu, list og sköpun, menntir og menn-
ingu gerði ekkert til — og bréfin komust
klakklaust og óbreytt í hendur Maríu sem
varðveitti þau eins og sjáaldur auga síns.
Auk þess voru þessi bréf skrifuð með svo
smáum bókstöfum að verðirnir áttu erfitt
með að lesa þau. Nú er þau orðin einhver
merkasti vitnisburður sem til er um þrek
mannsins og hugrekki andspænis magn-
þrungnu valdi sovézkra kommúnista. Inn í
hugleiðingar þessa menntaða bókmennta-
fræðings og skálds um menningarleg efni
er oft og einatt fléttað lýsingum úr þræla-
búðalífinu og eins konar sagnaminnum frá
þessu dantíska dauðsmannslandi. Sinjavský
var leyft að skrifa konu sinni tvö bréf á
mánuði, eða tuttuguogfjögur á ári — og
urðu þau fimmtán hundruð þéttskrifaðar
síður á fimm og hálfu ári. Má telja að bréf
þessi séu hápunktur lífs hans og listar.
í vitnisburði sínum við Sakharov-réttar-
höldin í Kaupmannahöfn í október 1975
sagði María m.a., „að í Sovétríkjunum væri
öll fjölskylda hins pólitíska fanga í raun
dæmd um leið og hann, kona hans, börn,
foreldrar og systkin, þótt þaú væru hinum
megin gaddavírsins. Hún lýsti því hvernig
hún missti atvinnu sína sem kennari eftir
réttarhöldin yfir manni hennar og hvernig
hætt var við að gefa út bækur hennar,
þótt um það hefði verið samið.“
Sinjavský-hjónin bjuggu í fjölbýlishúsi
þar sem var sameiginlegt eldhús. Konan
sem annaðist eldamennskuna þar lýsti því
yfir, að María fengi ekki aðgang að pottum
eldhússins „til að elda hafragraut handa
syni glæpamanns.“
Og ennfremur lýsti María Sinjavský því,
„hvernig farið er með eiginkonurnar þegar
þær fá að heimsækja menn sína í fangabúð-
irnar, en það var áður 3-4 sinnum á ári,
en hefur nú verið takmarkað við 3 heim-
sóknir. Konan er klædd úr hveri spjör bæði
áður og eftir að hún sé mann sinn og leitað
í fötum hennar. Það er hlustað á hvert orð
sem fer á milli hjónanna og eiginkonan er
hijáð á margan annan hátt, m.a. með því
að neita henni um fleiri heimsóknir reyni
hún ekki að fá mann sinn til að láta að
vilja yfirvaldanna. María sagði, að bréfin
til fanganna væru ritskoðuð og oft væru
felldir niður úr þeim kaflar. Mörg ráð eru
höfð til að leika á ritskoðunina. Hún nefndi
sem dæmi að maður hennar hefði verið
mikill aðdáandi ljóðskáldsins Mandelstam.
Hún hefði komið ljóðum hans til Andrei
með því að lýsa því í- bréfum sínum, hvern-
ig hún væri að verða vitskert og því byijuð
á að yrkja ljóð. Þannig fékk Andrei Sinj-
avský ljóð Mandelstams í fangabúðirnar.
María sagði, að það tæki oft margar vikur
fyrir fangana að fá bréf sín, nema eitthvað
dapurlegt og sorglegt væri í þeim. Þá
brygði svo undarlega við, að fangarnir
fengju bréfin umsvifalaust."
En hvað þá um þetta ógnarvald, er nokk-
ur von til þess að það breytist á næstunni?
Sinjavský sagði í samtali okkar: „Þegar
ég var ungur, var ég kommúnisti og veit,
hvernig þeir hugsa. Og ég þekki líka
rússneskan almenning og veit, að hjá hon-
um getur orðið þróun gegn valdinu og
kommúnismanum, þótt valdið sjálft muni
ekki breytast. Ég held ekki að fólk geti
risið gegn kommúnismanum í Rússlandi,
svo öflugt hernaðarlegt vald sem hann
styðst við, þótt þróunin sé í þá átt. Hugsjón-
in er ekki eins brennandi nú og áður - og
ofstæki og hugsjónaeldur deyja hægt og
bítandi, kommúnisminn einnig, eins og trú
án guðs gerir alltaf...
Fágun sem á rætur í ræktaðri menningu
einkennir' ekki sízt þennan mann. Jafnvel
íslenzk menning er honum sjálfsagt um-
ræðuefni og hugstætt: „Ég ann menningu
íslendinga," sagði hann í lok samtals okk-
ar. „Ég hef lesið íslenzkar fornsagnir á
rússnesku og undrazt hvað íslenzk máls-
menning er á háu stigi. Ef allar þjóðir í
heimi ættu jafnmikla málsmenningarhefð,
væru mörg óleyst vandamál nú leyst. Þekk-
ing fólksins á eigin hefð og arfi er aðdáunar-
verð. Og ég veit að ísland er ekki í augum
Islendinga aðeins staður þar sem þeir verða
að lifa, heldur á hver steinn í þessu landi
mál og getur talað við fólkið um arf, sem
lifir og blómgast enn á okkar dögum. það
er mjög mikilsvert. Og ekki sízt að sagnir
og sagnaminni lifa á vörum fólksins. Allt
vekur þetta bjartsýni...
Andrei Sinjavský hefur aldrei komið til
íslands. Hann þarf þess ekki. í Gúlaginu
venjast menn því að fara í ferðalög í hugan-
um. Enginn hefur staðfest jafnrækilega
fyrir mér og Sinjavský þau orð Lao Tze,
að menn þurfi ekki að fara út úr húsi sínu
til að kynnast heiminum. — En sjaldan hef
ég samt orðið jafnundrandi og hlusta á
þennan fyrrverandi Gúlag-fanga tala um
Island, eins og hann hefði verið alinn þar
upp.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. ÁGÚST 1989 5