Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1989, Page 6

J
jandófsmann nr. 1“ (en fyrir þau ummæRj
hef ég þegar fengið á mig hvassyrta gagn-‘
rýni í hinum sí-baráttuglaða blaðakosti Rússa
erlendis, vil ég þó láta þess getið, að það er
víðs fjarri mér að ætla að hefja hann á ein-
hvern stall. Eins og svo margir aðrir í forystu-
liði Sovétríkjanna hafði Gorbatsjov hlotið
langvarandi þjálfun og tilsögn í skrifræði,
áður en hann varð leiðtogi. Þær sömu hefðir
og hann er að berjast gegn, hvíla líka sem
þung byrði á hans eigin herðum. Hann er
ekki, að mínu áliti, fijálslyndur að eðlisfari
heldur öllu fremur raunsær hentistefnumaður.
Snuðrandi Sporhundar
Hvað sem iíður, er ekki um aðra kosti að
velja heldur en perestrojku Gorbatsjovs eða
þá styijöld. Pamjat-þjóðfélagið með sína and-
gyðinglegu afstöðu og hvergi frábitið skipu-
lögðum ofsóknum eða íjöldamorðum á óþægi-
legum minnihlutahópum er svo valkosturinn
andspænis glasnost.
Þegar við vorum að leggja af stað aftur
til Parísar, fundum við í síðasta skiptið fyrir
hvimandi, banvænum skugga KGB sem grúf-
ir yfir Moskvu. Það var í vegabréfaeftirlitinu
og tollskoðuninni. Aldrei hef ég séð þvílíkan
samsöfnuð landamæravarða á einum stað,
né heldur þvílíkan mýgrút af starfsliði, sem
fór sér jafn hægt og gaf sér jafn ríkulegan
tíma til að grandskoða vegabréfin okkar og
farangurinn. Um hvað voru þessir menn eigin-
lega að standa þarna vörð? Um ömídda, örs-
nauða fóstuijörð okkar? Þeir beinlínis köstuðu
sér yfir handrit, símanúmer, heimilisföng,
kvittanir frá fatahreinsunum í París. Konan
mín, sem orðin er gjörspillt af vestrænum
hugmyndum um vissa persónulega friðhelgi
einstaklingsins, gat ómögulega látið sér skilj-
ast hvaða erindi tollskoðunin ætti í minnis-
atriði hennar um einkahagi og samsafn henn-
ar af nærhöldum og bijóstahöldurum. Hún
lét tollverðina greinilega heyra álit sitt á þeim,
og þeir brugðust önugir og sárir við en héldu
samt áfram að rýna í bréf og minnisatriði
varðandi einkamál okkar: „Hringdu í Zhentyu
snemma í fyrramálið .. . gleymdu ekki þessu
varðandi Júra . .. Sima .. . Sonju ...
Ljúsja . . . Um kvöldið — 157-29-09 . . .“ Kon-
an mín lét ekki af háværum mótmælum
sínum. Mér Ieiddist. Hvers vegna voru þeir
með allt þetta umstang? Ekki lögðu þeir þó
hald á eitt né neitt... Voru þeir bara að
reyna að koma af stað leiðindum? Voru þeir
að snuðra uppi glefsur og smámuni núna til
þess að leggja á minnið fyrir framtíðina? Eru
þeir einungis að bíða eftir því, að bundinn
verði endir á það fijálsræði sem núna ríkir,
en allt sem þeir finna núna kæmi þá að not-
um sem efniviður í aðgerðir af þeirra hálfu?
En ef til vill er skýringin einfaldari og gró-
fari — þeir vilja bara ekki, að við færum að
gleyma okkur og' gefa okkur á vald einhverr-
ar óraunhæfrar sæluvímu. „Við, leynilögregl-
an KGB, erum húsbændumir héma. Við get-
um gert hvað sem er hérna, getum kíkt inn
i hvaða holu sem okkur sýnist — annaðhvort
ofan frá eða að neðan, og þið eigið ekkert
með að koma hingað.“ Við vissum því við
hveija var að eiga!
AfturÍFaðm
fósturjarðarinnar?
í vegabréfaeftirlitinu spurði María graf-
alvarlegan, þvergirðingslegan vörð: „Af
hveiju ertu svona alvarlegur? Gerðu svo vel
að brosa!“ Vörðurinn stimplaði vegabréfið
hennar með háum smelli — og allt í einu
brosti hann. Konan mín sagði þá, „Reyndu
að brosa oftar, þá verður lífið skemmtilegra
fyrir þig og auðveldara að lifa því. ..“ Þann-
ig kvöddum við Moskvu.
„Nú, hvað með það,“ segir fréttaritarinn
og lætur ekki slá sig út af laginu; „emð þið
ekki að hugsa um að flytjast aftur til Sovét-
ríkjanna?" Mér virðist jafnvel það eitt að bera
fram slíka spumingu ekki við hæfi. Á meðan
við erum spurð slíkra spurninga, er augljóst,
að við getum ekki talað um neina alvarlega
perestrojku. Þegar enski rithöfundurinn Gra-
ham Greene fluttist til Frakklands, svo dæmi
sé tekið, hvers vegna spurði enginn hann,
hvort hann hefði í hyggju að snúa aftur til
Englands eða ekki? Hver gerir sér svo sem
rellu ' út af því, hvar Graham
Greene býr — í Englandi eða í Frakklandi?
Og Hemingway, hann bjó í rólegheitum á
Kúbu (að hugsa sér á eyju!) og var ekkert
að flýta sér aftur heim til sinnar stórkostlegu
fóstuijarðar. En Rússland aftur á móti býr,
að því er virðist, yfir alveg sérstökum kosta-
kjömm (landamærpm, KGB, innanlands-
vegabréfum, ættjarðarást, perestrojka, ljúfs-
árri heimþrá), sem maður verður af einhveij-
um ástæðum að sinna og njóta. Öll veröldin
þrábiður mann: Úr því að þú ert rússneskur
rithöfundur, búðu þá í Rússlandi. Sérstaklega
af því að perestrojka er í gangi!
Sautján áram áður en ég í reynd fluttist
úr landi, hafði ég í bókum mínum gerst út-
flytjandi frá Rússlandi, og ég sé ekki eftir
því. Þegar öllu er á botninn hvolft, er það
ekki nokkuð sama hvar líkami rithöfundar
heldur sig, ef bækur hans heyra Rússlandi til?
Fáorð Húsfreyja
— Það hnussar í húsfreyjunni. Hún er
lífsreynd manneskja, hefur fá orð um hlut-
ina en lætur gera það, sem gera þarf.
Miðaldra vinnumaður er sendur að leita
smalans. Hann leggur á hest og ríður sem
leið liggur yfir ána og fram dalinn. Heima
á bænum er andrúmsloftið undarlega bland-
ið eftirvæntingu og köldu kæruleysi. Auðvit-
að hefur ekkert gerst annað en það að stelp-
an hefur sofnað í hjásetunni. Kannski hefur
hún vaknað við vondan draum við það að
rollurnar vom týndar. Kannski sefur hún
ennþá værum svefni á mjúkum mosabing
frammi á dal. Það væri svo sem eftir henni.
Kæmleysi unglinga ríður ekki við einteym-
ing nú til dags.
Þannig bollaleggur fólkið.
Tíminn líður og vinnumaðurinn kemur
ekki. Einhver hefur orð á því að hún Stína
hafi verið óvenju guggin í gærkvöldi þegar
hún tók nestisbitann sinn áður en hún fór
í hjásetuna. Það var eins og hún ætlaði
ekki að hafa sig af stað, segir annar.
ElTTHVAÐ HEFUR GERST
Þegar fólkið borðar litlaskattinn er leitar-
maðurinn enn ekki kominn. Nú hefur þögn-
in og kvíðinn leyst skrafið og getgáturnar
af hólmi. Það hefur eitthvað gerst frammi
á dalnum þessa fögm miðsumarnótt. Enginn
veit hvað, en einhvern einn rennir ef til vill
gmn í það. En sá — er þöglastur allra.
Það er farið að bera í loftið. En listamað-
urinn er kominn langleiðis upp dalinn. Kjarr-
J ónsmessubarnið
sem fæddist í hjásetunni
að er heiðbjartur júlímorgun í vestfirskri fjarðarbyggð fyrir 145 árum. Klukk-
an er sex að morgni, stórbýlið er að vakna. Fyrsti reykurinn líður hægt upp
úr strompinum, þráðbeint upp í tært loftið í logninu. — Unglingsstúlka opnar
útidyr, tveir hundar, sem hafa sofið undir skemmukampi, teygja letilega úr
sér, sperra eyrun en ómaka sig ekki frekar að sinni. Fjörðurinn er spegilslétt-
ur en skammt undan landi gárar hnísuuggi sjóinn og nokkrar kríur vaka yfir
Frásögnin er af atburði
sem átti sér stað fyrir 145
árum og bregður ljósi á
unga stúlku, sem
heimilisfólkinu til
undrunar kom ekki heim
úr hjásetunni. Þegar
leitarmaður fann hana
loksins, kom í ljós, að
nýtt líf hafði fæðst.
Eftir SIGURÐ
BJARNASON frá Vigur
geri. Sólin er komin upp yfir Ströndinni og
náttfallið er byijað að þorna af túninu, sem
skartar fegursta skrúði fífla og sóleyja. Það
er komið að slætti. Vorið hefur verið í mild-
ara lagi og sprettan er góð.
Stúlkan tekur tvær tréfötur, sem hvolfa
við bæjarveginn, og röltir með þær upp
túnið. Hún er á leið á stöðul til morgun-
mjalta. Það er nýlega búið að færa frá án-
um. Á stórbýlinu em 50 ær í kvíum þetta
sumar. Land þess er kjarngott og mjólkin
hefur flætt úr þeim, fyrstu dagana eftir
fráfæmrnar. — Spor mjaltakonunnar mynda
slóð í döggvott grasið. Um hvað er hún að
hugsa þennan fagra júlímorgun? Það veit
enginn. En í ungu bijósti elur hún sína þrá,
sína dagdrauma órafjarlæga hinum fimmtíu
kvíarollum, sem hún á að fara að mjólka.
Á stöðlinum er engin hreyfing. Smalinn
er ekki kominn með ærnar úr hjásetunni.
Ef til vill hefur hann misst einhveija þeirra
úr greipum sér. Þær eru óstýrilátar fyrst
eftir fráfærarnar. Sauðaharmurinn getur
líka verið beizkur. Ærnar muna lömbin sín
fyrstu dagana eftir að þau hafa verið tekin
frá þeim. Þá taka þær stundum á rás út í
buskann með sámm jarmi, líkt og grát-
kveini, fullu viðkvæms saknaðar.
— Þessi skýring á seinlæti smalans flýg-
ur gegnum huga mjaltakonunnar. Hún sest
flötum beinum í grasið og bíður, horfir fram
dalinn, þaðan sem hún væntir ánna, síðan
niður sólflóð túnið og loks út á lygnan fjörð-
inn. Þetta er meiri blessuð blíðan. Logn-
væran seitlar inn í sálina.
— En hvernig stendur á þessu? Smalinn
kemur ekki með ærnar. Hann skyldi þó
ekki hafa sofnað í hjásetunni?
En smalinn, hver er hann? Það er hún
Stína litla, 19 ára gömul stúlkukind, sem
hefur alist hér upp, einstæðingur, sem hús-
freyjan skaut skjólshúsi yfir á þarnsaldri.
Hún skyldi þó ekki sofa fram á dal í morgun-
sólinni og kvíaærnar hennar kotnnar út um
hvippinn og hvappinn?
Nei, slíkt gat ekki hafa hent hana. Það
var óhugsandi. Og þó, sú fengi fyrir ferðina
ef þetta hefði gerst, enda þótt hún sé mesta
augnayndi piltanna á bænum og prúð og
fijálsleg eins og fjallalamb.
Tíminn líður, sólin hækkar á lofti. Heima
á stórbýlinu er önn dagsins hafín. Mjalta-
konan er öldungis ráðþrota. Smalinn hefur
sofnað á verðinum. Getur nokkuð annað
hafa gerzt? Hrollkenndum ugg skýtur upp
í huga hennar. Hvað getur ekki gerst fram
á dal, jafnvel á bjartri sumarnótt? Hefur
hún ekki heyrt sögur af óvættum og huldu-
fólki, jafnvel útilegumönnum, sem bjuggu á
fjöllum og á heiðum uppi? Það segir fátt
af einum.
— Hugur mjaltakonunnar er allt í einu í
uppnámi. Otal sögur og ævintýri rifjast upp
fyrir henni. Eitthvað skelfilega ótrúlegt hef-
ur hent hana litlu Stínu, þessa léttfættu,
lífsglöðu stúlku, sem rölti í gærkvöldi hérna
fram á dalinn á eftir 5 kvíaám, þegar ann-
að fólk var að taka á sig náðir.
Það þýðir ekki að bíða hér lengur. Hún
verður að aðhafast eitthvað. Mjaltakonan
hraðar sér heim, nemur öðru hveiju staðar
og horfir um öxl fram dalina. En það örlar
hvorki á smalanum né hjörðinni. Hun hleyp-
ur við fót heim túnið. Hvers vegna lætur
lómurinn svona, hann veinar eins og hann
viti á sig óveður, stórrigningu og storm.
Bölvaður lómurinn,, andstyggðar óveðurs-
krákan að láta svona á þessum sólfagra
morgni. En hvers vegna er hún að hugsa
um þetta?, þetta fuglskvikindi langt frammi
á firði? Það er geigurinn í bijósti hennar,
uggurinn gagnvart fyrirboða yfii'vofandi
ógæfu. Hjarta mjaltakonunnar slær hart og
títt. Hún gengur á fund húsmóður sinnar
og segir henni tíðindi. Smalinn og kvíaærn-
ar koma ekki heim. Eitthvað hlýtur að hafa
komið fýrir. Stúlkan er óðamála og kvíðafull.
h