Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1989, Qupperneq 7

ið ilmar og öðru hveiju þýtur rjúpa upp af
eggjum eða ungum. Ekkert rýfur kyrrðina
nema kurr hennar og kvak mófuglanna.
Hvílíkt beitiland. Það er ekki að furða þótt
æmar mjólki. En leitarmanninum er orðið
órótt. Hann sér nú til hjásetukofans, sem
smalar stórbýlisins hafa hlaðið sér til skjóls
og dægrastyttingar á liðnum tíma. Þar get-
ur enga hreyfingu að líta. Ærnar em þar
ekki heldur, þær era dreifðar upp um allar
hlíðar. Á þeim er ekkert heimfararsnið.
Sumar era á beit, aðrar liggja jórtrandi með
sprengfull júgrin.
En hvar er hirðir þessarar hjarðar? Hvað
hefur orðið af honum? Það er hlutverk leitar-
mannsins að finna svarið við þeirri spum-
ingu.
Hann stígur af baki sveittum hestinum
og skyggnist inn í smalakofann. Hann er
tómur. En þar liggur þó nestispakki smala-
stúlkunnar. Hún hefur ekki snert nestið sitt,
ekki fengið sér einn bita af brauðinu sínu.
Hún hlýtur að vera orðin voðalega svöng,
hvar sem hún er, hugsar hann.
Vinnumaðurinn lítur varfæmum augum
um nágrenni kofans, sem stendur á dálitlum
ás í fjallshlíðinni. Umhverfis hann era smá-
dældir og lautir, grasi og lyngi grónar. En
hann sér ekkert, sem veitt geti upplýsingar
um hina horfnu smalastúlku, ekki þá. Nú
verður hann að leita, sem hann verður að
finna hana. Það er fýrirskipan húsmóður
hans. Henni verður að hlýða,, ef hann þekk-
ir sitt heimafólk rétt.
En hann fer að öllu rólega. Hann getur
ekki flýtt sér. Er það hinn steikjandi sólar-
hiti, sem dregur úr honum mátt, lamar
hann svo að hann má sig naumast hræra?
Þetta er vatnshiti svokallaður, það er fýrir-
boði rigningar, segja hinir veðurglöggu.
Nei, það er ekki hitinn, sem þessu veld-
ur. Það er ótti, ótti um ungu smalastúlk-
una, sem hann er að leita, og örlög hennar,
ótti við hjátrú og hindurvitni, dularmögn
náttúrunnar, einverana uppi undir heiði.
Hann gengur til hes sins, klappar honum
á makkann og tekur ai honum beizlið. Klár-
inn hefur gott af því að fá sér tuggu af
þessu ilmandi grængresi.
Þeir fóru víst nokkuð greitt fram dalinn.
Vinnumanninum verður rórra. Hann fer að
kanna umhverfið, gætilega eins og reyndum
fjármanni og smala sæmir. Hann á mörg
spor um þennan dai. Þessa lyngivöxnu ása
og dældir. Einu sinni var hann ungur dreng-
ur og sat hjá ánum. En nú er hann ekki
að leita að fé, heldur sjálfum smalanum,
ungri stúlku, frumvaxta konu. Honum finnst
þetta ferðalag sitt allt í einu hálf broslegt.
Hér stendur hann, í glaða sólskini skömmu
eftir Jónsmessu, og leitar dauðaleit að kven-
manni. Það léttir yfir honum. Aldrei man
hann neinn dag svo bjartan sem þennan,
aldrei sætari ilm úr jörðu, aldrei meiri gró-
anda og líf; hvert sem auganu verður litið.
Á slíkri stund gat engin synd verið framin
gegn fegurð lífsins. Þetta friðsæla um-
hverfi, landið og gróður þess, fuglarnir á
hreiðrum sínum, niður árinnar og blámi him-
insins, og geislar sólarinnar, allt söng þetta
lífinu voldugan dýrðaróð.
Uggur leitarmannsins hverfur. Hann er
aftur ungur drengur, sem nýtur blíðu sum-
arsins. Það hefur tekið hann í fang sér
mjúkum örmum. Hann þarf bara að finna
hana Stínu litlu.
Það er best að ganga þarna fram að
henni Smáralág.
Barnsgrátur - Eða Hvað?
Leitarmaðurinn snarstanzar. Hvaða hljóð
var þetta? Hann hlustar í ofvæni. Úr hvaða
átt kom það? Það var rétt hjá honum. Nú
heyrðist það aftur, ofur veikt. Þetta var í
lifandi vera. Gat þetta verið barnsgrátur?
Nei, það var óhugsandi. Hann stendur
við hana Smáraiág. Þaðan kemur þett veika
hljóð. — Þama í þessari lyng- og mosavörpu
laut lágu móðir og bam, böðuð í heitri há-
degissólinni, mitt í gróanda sumarsins.
— Smalastúlkan á höfuðbólinu hafði alið
dóttur í hjásetunni.
Leitarstarfinu er lokið. En annað, erfið-
ara og nýstárlegra, bíður hins dolfallna leit-
armanns. Barnið er nýfætt. Það liggur á
mjúkri mosaþembu, eilítið rakri við hlið
hinnar ungu móður, sem alið hefur fram-
burð sinni úti í guðsgrænni náttúrunni,
fjarri byggð og mannlegri umhyggju. Hún
er magnþrota eftir hina miklu raun. Alein
og yfirgefin hefur hún háð baráttu sína.
Aðeins fuglar himinsins og kvíarnar hennar
hafa staðið vörð um beð hennar. En móðir
náttúra, hin milda móðir alls lifandi, hefur
blessað hana, verndað hennar eigið líf og
gefið henni nýtt líf, litlu telpuna, sem græt-
ur við hlið hennar. I henni er í senn fólgin
auðlegð hennar og örbirgð. Boðskapurinn
um mikinn fögnuð eða hyldjúpt auðnuleysi.
Fæðing hennar er jöfnum höndum vægðar-
laus opinberan óumflýjanlegrar staðreyndar
og innsigli á innsta leyndardóm hjartans.
— Leitarmaðurinn hefur lítinn tíma til
umþenkinga. Hann finnur að tvö ung líf
hanga á bláþræði í hijúfri hendi hans. Hér
hafa mikil örlög haslað honum völl. Honum
er engrar undankomu auðið. Annað hvort
verður þessi stund mesta gæfustund ævi
hans eða skelfilegur skuggi, sem eltir hann
ógnþranginn meðan hann dregur nös. Hann
kastar af sér stromphúfu sinni, þerrar af
sér svitaperlumar, afklæðist peysu og
skyrtu og vefur þessum flíkum í snatri að
hvítvoðungnum, sem hann óttast að tekið
sé að draga af. Grátur hans er þagnaður,
aðeins veikt kjökur eða snörl heyrist í nösum
hans.
Leitarmaðurinn veit hvað verður að gera,
en hann hefur aldrei séð það gert. Hann
krýpur við lækjarsprænu sem skoppar þama
niður hlíðina rétt hjá, þvær hendur sínar
og sjálfskeiðung, sem hann aldrei skilur við
sig — og gerir aðskilnað móður og bams.
LífEðaDauði
Enn veit hann ekki hvort verður hér sterk-
ara, líf eða hel. Hin unga móðir hvílir hrímföl
á sínum græna beði. Hann hlúir að henni
eftir föngum, rífur niður ullarskyrtu sína
og vefur um hana eins fast og hann þorir.
Hann þerrar vit hvítvoðungsins og sveipar
hann í sína grófu vaðmálsskyrtu. Þetta litla
líf, þessi veiki reyr, bláktir í hendi hans.
En hádegissólin er sterk og heit. Geislar
hennar verma þessi hrelldu jarðarböm.
Bamið grætur að nýju og fálmar sínu litlu
vanmáttugu höndum ósjálfráðri, eðlilegri
leit eftir móðurlegri snertingu.
Hvað á leitarmaðurinn, þessi umkomu-
lausa, klunnalega bamfóstra tilviljunarinn-
ar, nú að gera? Hvað getur hann gert?
Hann leggur nú hvítvoðunginn án um-
hugsunar að barmi hinnar máttvana móður.
Lifir hún eða vora henni aðeins ásköpuð
þessi 19 ár umbrotasamrar bemsku og
æsku? Átti líf hennar að slokkna hér í hendi
Smáralágar á þessum^sólbjarta degi, mitt í
gróandanum við lofsöng og litadýrð fagn-
andi náttúra.
— Lífsmagn og lífsþorsti æskunnar er
þrár og sterkur.
Hinar blóðlausu varir bærast, og augun
ljúkast upp, upp móti bláum himni og
líknandi sól, fálmandi barnshendi, nýju lífi
og óræðri framtíð.
Nokkrir lækjarvatnsdropar úr siggrónum
lófa leitarmannsins slökkva sárasta þorst-
ann og hreyfingar barnsins við barm henn-
ar vekja hana af martröð þjáningarinnar.
Smalastúlka höfuðbólsins mælir sín fyrstu
vonlausu orð þennan harmkvæladag?
Er þessu þá öllu lokið?
Leitarmanninum er tregt um tungutak.
Hann finnur að hann stendur frammi fyrir
miklum harmleik, myrkum leyndardómi ör-
væntingarfullrar sálar. Engu að síður fer
um hann heitur straumur innilegs fagnað-
ar. Hann veit að hann hefur glímt við hinn
mikla örlagavald um tvö blaktandi líf — og
hann hefur sigrað, með Guðs hjálp og mildi
hins sólheita dags.
Já, nú er þessu öllu lokið, segjr hann.
Ég fer og sæki hjálp til að koma ykkur
heim. Á meðan liggur þú og hvílir þig, Stína
litla. Fleiri orð era ekki sögð. Hann strýkur
kinn þessa vængbrotna fugls, þessa villuráf-
andi bams miskunnarinnar. Dökkt hár
hennar liggur slétt og svitastorkið niður um
herðamar. Annarri hendi hefur hún tekið
ofurlaust um framburð sinn. Hin liggur
máttlaus á mosanum.
Heima á höfuðbólinu grúfír nagandi
óvissan eins og ósýnilegur skuggi yfir fólk-
inu. Það er komið fram yfir hádegi og engra
manaferða verður vart niður dalinn. Leitar-
maðurinn virðist líka vera horfinn. Hvað
dvelur heimkomu hans og smalastúlkunnar
með búsmalann?
Ganga illir vættir ljósum logum hér um
landareignina um sjálfa Jónsmessuna?
Hundrað ára gömul saga um smala, sem
hvarf og fannst aldrei, rifjast upp, og eykur
ugginn og kvíðann. Og var það ekki hér
uppi á heiðunum, sem einn fræknasti útlagi
og vígamaður fornsagnanna ól eitt sinn ald-
ur sinn. Það getur svo sem margt gerst hér
frammi á dalnum, jafnvel þótt um hásumar
sé.
En nú sést til ferða leitarmannsins. Hann
ríður þeysireið en hann fer einn saman.
Hvaða fréttir hefur hann að færa. Fólkinu
fellur verk úr hendi. Hið fjölmenna heimili
stendur á öndinni. Leitarmaðurinn er nakinn
niður að beltisstað, húfulaus og ríður eins
og vitlaus maður. Hefur hann lent í átökum
við tröll og foiynjur, útilegumenn eða Spán-
veija? Hann snarast af baki, varpar ekki
orði á nokkurn mann en gengur rakleitt til
dyngju húsfreyjunnar sem bíður þar þung
á brún. Hvað tíðindi veit hann? Fólkinu ligg-
ur við örviti af eftirvæntingu. Fundurinn í
dyngjunni stendur skamma stund. Hin
sköralega húsfreyja kemur þaðan fasmikil
og ótvílráð. Hún fyrirskipar fjórum húskörl-
um sínum að leggja tafarlaust á hesta og
fylgja leitarmanni aftur fram á dal. Sjálf
tekur hún saman brekán og ullarfatnað,
jafnvel táhreint lín upp úr dragkistu í sinni
eigin dyngju. En ekki eitt orð fellur um
sögu leitarmannsins. Hún er enn hin óráðna
gáta, hinn dularfulli leyndardómur. Húskarl-
ar slá undir nára og ríða í loftinu úr hlaði.
Húsfreyja situr ekki auðum höndum. Hún
lætur rýma bezta svefnherbergi bæjarins,
býr þar upp rúm, hitar það upp með sjóð-
heitum flöskum, sýður seyði af lífgrösum,
sem jafnan hafa reynzt henni vel af lungna-
bólga eða innantökur hafa heijað á fólk
hennar.
Um miðaftanleyti sér til ferðar húskarla
að nýju. Nú ríða þeir ekki í loftinu. Aðeins
einn þeirra.er á hestbaki og rekur hestana.
Hinir bera eitthvað í brekáni á milli sín.
Þeir fara varlega en miðar þó vel áfram.
Húsfreyja tekur ein á móti þeim á hlaði
úti. — Smalastúlka höfuðbólsins er komin
heim úr sinni síðustu hjásetu. Heitt vatn
er borið til herbergis hennar. Húsmóðirin
annast allt sjálf. Ómur af bamsgráti berst
fram um bæinn til fólksins, sem hefur beð-
ið agndofa í göngum og gættum.
Hin stórláta húsfreyja lætur það ekki
sannast að hún taki hrösun hinnar ungu
smalastulku sinnar með undanbrögðum eða
snúi jafnvel reiði sinni upp á umkomuleys-
ingjann, sem engan á að nema þá helzt
hana sjálfa, sem hefur fóstrað hana á heim-
ili sínu frá blautu bamsbeini. Hún setur
metnað sinn þvert á móti í það að rétta
henni líknandi hönd á stund neyðarinnar.
Hún vakir yfir henni fyrstu nóttina, dreypir
á hana heitum lífdrykk sínum og hjúkrar
henni þar til hún fellur í svefn. Stóll úr
dyngju hennar er færður að rúmstokk hinn-
ar örþreyttu smalastúlku. Þar situr hús-
freyja höfuðbólsins og lætur sér renna í
bijóst öðra hveiju. Þess í milli virðir hún
fyrir sér svipmót hvítvoðungsins og hina
ungu móður.
Um morguninn kallar hún fyrir sig tvo
menn, báða henni sjálfri nákomna. Á þeim
fundi er umsvifalaust skorið úr um skyldur
gagnvart þessum veika reyr, þessu Jóns-
messunæturbami, sem leit ljós heimsins í
henni Smáralág með heiðan himinn einan
að baki en sumargrænan möttul móður jarð-
ar að beði.
Eftirmáli
Hér ætti þessum frásögukafla ef til vill.
að Ijúka. En lítil viðbót verður að fylgja
með. Fyrir rúmum 55 áram hitti ég konu
á tíræðisaldri, farna af líkamlegum kröftum
en andlega bráðlifandi og hressa. Hún sagði
mér þessa sögu og margt fleira frá liðnum
tíma. Þetta var saga hennar sjálfrar. Hún
var barnið, sem fæddist í hjásetunni á daln-
um. Allt, sem henni hafði verið sagt um
það, mundi hún. Hér hefur í stórum dráttum
verið fyigt frásögn hennar, aðeins vikið við
nöfnum og fært í stíl. Þessi frásögn er ör-
smár hluti mikillar baráttusögu eins ein-
staklings, en jafnframt þáttur úr sjálfri þjóð-
arsögunni, sögunni af því, hvemig íslenzku
fólki tókst að þreyja þorrann og góuna á
liðnum öldum og vaxa frá sárri fátækt og
einstæðu umkomuleysi til bjargálna og
mannsæmandi lífs.
En þó nær allt hafi breyzt á íslandi sl.
145 ár eða frá upphafi frásagnarinnar hér
að framan, lifir sumar — og sólarþráin enn
sem fyrr, djúp og einlæg í bijósti hvers ein-
asta íslendings. Þess vegna höldum við
hátíð hinn fyrsta sumardag og helgum hann
æskunni, sem á að erfa þetta blessaða land;
sem hefur mótað lyndiseinkunn okkar, hug
okkar og hönd, kosti okkar og galla.
Við eram tengd því dularfullum og óijúf-
andi böndum, sem tengja fortíð og nútíð
og gera örlög hinnar umkomulausu smala-
stúlku og barna hennar að okkar sögu og
okkar örlögum.
Hvar sem ég er staddur á hnettinum er
skammt heim í Fagraskóg, segir þjóðskáld-
ið. Mundi okkur flestum ekki vera svipað
farið, til hvaða staðar, sem hin ramma taug
dregur okkur?
Og hver er sá 'meðal ykkar, lesendur
. mínir, að hann geti ekki tekið undir þessar
ljóðlínur Stefáns frá Hvítadal?
Langt til veggja - heiði hátt,
hugann eggja bröttu sporin.
Hefði ég tveggja manna mátt,
mundi ég leggjast út á vorin.
Höfundur er fyrrverandi ritstjóri Morgunblaðs-
ins, alþingismaður og sendiherra.
ÁGÚSTÍNA JÓNSDÓTTIR
ÆT
Astarsorg
Eldtungur teygja sig til himins
snarkið magnast
minnir á sársaukaóþ.
Eldhætta nálgast þig
heillar, vermir,
lamar, særir
eykst.
Þú hugsar óskýrt
fuðrar upp
skilur ekki bálið
sem logar í hjarta þínu.
En veistu!
Ég skil
því það er rautt
eins og mitt sem hrópar
brennur.
Komdu!
Lítum undan
kælum okkur
hlúum að sorginni
gefum henni nýja
og betri
ás
sem gleður.
Barátta
Hann deyr, bráðum
hún líka
sögðu þeir.
Ég kinkaði kolli,
sagðist skilja, skildi ekki.
Held ég hafi fallið í dá
farið
á undan honum, henni
án þess að kveðja
samt
gekk ég hljóðlega út
í svarta birtuna
ákveðin að gefast ekki upp
þótt móti blési
dálítið mannsbarn.
Höfundur er háskólanemi.
BIRGITTA JÓNSDÓTTIR
Vonarleikir
í víðáttu hugans
eygi ég von um
að finna tvíburasál.
Um að vera ekki
eineggja þjáning
að eilífu.
Um að til sé eitthvað
svo ósnertanlega sterkt,
að það dragi höfuð mitt
upp úr eitruðum sandinum.
- Því ég hef horft
á áður fleygar
setningar hrapa
í haf heimskunnar.
Höfundur býr í Danmörku.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. ÁGÚST 1989 7