Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.1990, Blaðsíða 5

i „ Og þeim þótti það sem staðfesting hinna
nýju drauma og góðu fyrirætlana þegar
dóttir þeirra á leiðarenda reis úr sæti á
undan þeim og teygði úr ungum líkama
sínum. “
Hamskiptin voru skrifuð í striklotu árið
1912, þá er Kafka var 29 ára gamall. Þau
birtust fyrst almenningi árið 1915, sama
ár og Kafka hleypir heimdraganum og
mætti túlka það á ýmsan hátt. Frumtitill
sögunnar er „Die Verwandlung". Bókin kom
fyrst út í íslenskri þýðingu árið 1960 en svo
aftur í þýðingu Hannesar Péturssonar árið
1983, þá mjög endurskoðuð. Er algerlega
stuðst við þá þýðingu hér.
Bókin er 111 síður og skiptist í þijá
ónefnda kafla. Iðunn gefur út í tilefni af
aldarafmæli höfundar.
LYGIN: SPEGILMYND
Sannleikans
Það er ekki hlaupið að því að reyna að
setja sig inní hugarheima Franz Kafka,
maður verður að bijótast í gegn. Og svo
loksins þegar maður heldur sig hafa
eitthvert svar, rennur það úr greipum manns
líkt og sandur. Maður ráfar um endalaus
völundarhús og speglasali í leit að sannleika
sem er svo enginn sannleikur heldur
furðuspegill, ímynd manns sjálfs sem að
lokum brotnar og verður mulningur fyrir
fótum manns. Hver þversögnin rekur aðra.
Það kemur fýrir að maður fær haldbæra
hluti .uppí hendurnar. Þá er eins gott að
varðveita þá vel, því ef maður snýr við til
að fá staðfestingu, hrynur allt. Þá byijar
maður uppá nýtt og sama sagan endurtekur
sig í sífellu. Það eru engin svör nema þau
sem maður sættir sig við og þau eru oftast
röng. Tákn og myndir sem eru eitt í dag
eru annað á morgun og að endingu jafnvel
ekki til. En hver er þá tilgangurinn? Hvers
vegna að'lesa Kafka; mann sem líkt og
leitast við að særa og meiða lesandann;
draga hann á asnaeyrum og fá hann tii að
efast um sjálfan sig, tilveru sína, sannleika
og gildi? Kafka sagði sjálfur í bréfi til vinar
síns:
„Ef bókin sem við lesum vekur okkur
ekki með hnefahöggi á höfuðkúpuna,
hvers vegna erum við þá að lesa hana?
Til þess að hún geri okkur hamingjusama,
eins og þú skrifar? En guð minn góður,
við værum líka hamingjusamir þótt við
hefðum engar bækur, og bækur sem gera
okkur hamingjusama gætum við í neyð
skrifað sjálfir. Við þörfnumst hins vegar
þeirra bóka sem snerta okkur eins og
áfall sem særir okkur mjög, eins og dauði
einhvers sem okkur þótti vænna um en
okkur sjálfa, eins og við værum reknir á
skóg burt frá öllum mönnum, eins og
sjálfsmorð, bókin verður að vera öxin í
freðið hafið í okkur. “
Bækur Kafka og líf hans sjálfs eru
óaðskiljanleg heild. Hann leitaði allt sitt
stutta líf að tilgangi, svörum við óræðustu
spurningum mannlegrar tilveru, tilveru
sinnar. Sú leit endurspeglast í verkum hans.
Og þessi gáfaði og hógværi Tékki átti sér
margar spurningar. Svörin voru mörg sem
hann fékk og öll lygi. Og þar eru verk hans
sjálfs komin. í þeim er það einstaklingurinn,
hans innra sjálf, sem á í stöðugri baráttu
við hinn efnislega heim. Og þannig var líf
hans sjálfs. Kafka leit á sjálfan sig sem
þolanda, sem píslarvott. Hann var haldinn
svokölluðum martyrisma, áleit þjáningar
sínar táknræns eðlis og fannst þær hafa
tilgang, líkt og dauði Jesú Krists. Þetta er
algengt meðal gáfumanna og ofvita.
Martyrismans verður oft vart í verkum
Kafka enda var hann gyðingur og vel að sér
í helgiritum hinnar Guðs útvöldu þjóðar.
Þetta kemur fram í ýmsum myndum en
augljósast er þó síðusárið sem eins og allir
vita táknar píslarvættisdauða Krists á
krossinum. í smásögunni Sveitalæknir er
það drengurinn sjúki sem ber það:
Á hægri síðu hans nálægt mjöðminhi
hefur opnast lófastórt sár. Rósrautt, í
mörgum blæbrigðum, dökkt þar sem
dýpst er, ljósara við jaðrana, fínkornótt,
og blóðlifrar hafa safnast fyrir hér og
þar, opið eins og ofanjarðarnáma. Þannig
tilsýndar. Nánar skoðað kom annað verra
í Ijós. Hver getur horft á þetta án þess
að gefa frá sér lágt blístur? Ormar, eins
og litlifingur minn að lengd og gildleika,
upprunalega rósrauðir og auk þess
blóðstokknir hlykkjast þeir, fastir niðri í
sárinu, með hvíta hausa og fjölda smáfóta
mót birtunni. Veslings drengurinn, þér
er ekki hægt að hjálpa ..."
Mikið hefur verið deilt um túlkun á
sögunni. Víst er læknirinn persónugervingur
Kafka sjálfs, en hver er þá drengurinn? Við
viljum meina að þar sé Kafka líka kominn,
módernísk spegilmynd læknisins. Skiptir
síðusárið þar miklu máli. Það sama gildir
'iitrii
... Síðan reikaði hann
einn síns liðs uppí
hæðirnar og reif úr sér
bæði augun til yfirbótar
fyrir þá ógæfu sem hann
hafði, án minnstu
vitundar, bakað
öðrum.. .
(Ödipus. Grískar goðsagnir.)
Franz Kafka fæddist í Prag 3. júlí 1883. Hann var af borgaralegum
gyðingaættum sem virðast hafa lagt meiri rækt við slavneska og þýska siði
heldur en orthodox-gyðingdóm. Hann menntaði sig í Prag og bjó þar svo til
alla sína stuttu ævi. Hann lauk stúdentsprófi árið 1901 og fór beint í háskólanám.
Svo virðist sem upphaflega hafi hann ætlað að snúa sér að „fagurfræðum“ (hann
nam m.a. germönsk fræði) en sneri sér svo skyndilega að lögfræði og lauk
doktorsprófi árið 1906.
Þessi umskipti í námi hans eru dæmigerð fýrir þá togstreitu sem einkenndi bæði
líf hans og skrif og hefur án efa verið innblástur hans og fyrirmynd þess
óhugnanlega, en samt kunnuglega heims sem hann opnar okkur í verkum sínum.
Togstreitan stóð á milli löngunar hans til að skrifa og tilhneigingar hans til að
uppfylla væntingar fjölskyldu sinnar og umhverfis. Það er margt sem bendir til
þess að Kafka hafi verið haldinn Ödipusar-duld (Oedipus Rex Compiex).
Vissulega má sjá í sumum verka Kafka óvenjumargslungnar og ólíkar tilfinningar
í garð föður hans, hann elskaði og-virti föður sinn um leið og hann fyrirleit og
óttaðist hann. Við komum betur að þessu seinna.
Áberandi ranghugmynd um líf Kafka felst í því að hann hafi lifað einangruðu
lífi, verið ómannblendinn og þunglyndur maður. Þessi ímynd er afskaplega rómantísk
og ábyggilega eitthvað til í henni en hún er óþarflega ýkt, e.t.v. vegna ofuráherslu
á Ódipusarduldina. Sannleikurinn er sá að Kafka lifði mjög ríku „social-lífi“ og
stundaði samkvæmi og vændishús af miklum krafti.
Ritstörf hóf Kafka á háskólaárum sínum. Elstu sögur sem vitað er um eftir
hann eru frá árunum 1904—5. Hann var nokkuð afkastamikill, þrátt fyrir
lögfræðinámið og skrifstofuvinnuna sem hann stundaði mest alla sína ævi, hann
var lögmaður á slysatryggingastofnun. Eftir hann liggja margar skáldsögur auk
fjölda af smásögum, dagbækur hans og bréf. Merkustu sögur hans, auk
Hamskiptanna, eru Réttarhöldin, Kastalinn og Ameríka. Réttarhöldin hafa verið
kvikmynduð og stóð á bak við það snillingurinn Orson Welles. Þá mynd er hrein
unun að horfa á og ekki síst túlkun Welles á smásögunni „Vor dem Gesetz“ sem
hann skýtur inní myndina á stórskemmtilegan hátt og gefur um leið vísbendingu
um hvernig Kafka sá sjálfan sig í sínum innri heimi.
Það má fullyrða að öll verk Kafka séu að meira eða minna leyti túlkanir á hans
eigin reynslu og lífi. Það kann að virðast þröngt svið til að vinna á, en hann bætir
það upp með grípandi myndmáli sem er ótrúlega fjölbreytt og hugmyndaríkt og
ristir djúpt í vitund lesanda.
Kaflía var berklasjúklingur alla sína ævi og lést af þeim sökum á heilsuhæli í
grennd Vínarborgar 1924 eftir langa og erfiða sjúkralegu.
um Hamskiptin. Þar er það síðusárið sem
á einn stærstan þátt í dauða Gregors. Undir
martyrismann fellur líka þung skelin sem
fótkrílin eiga erfitt með að valda, táknræn
tilvísun í píslargöngu Jesú Krists með
krossinn til Golgata? Við komum nánar að
því síðar.
Kafka leit á sig sem listamann sem ekki
fær notið ástkonu sinnar, bókmenntanna.
Hann velktist á milli þess að vera
borgaralegur skrifstofuþræll eða
rithöfundur og olli honum mikilli kvöl og
hugarangri. Hann sagði sjálfur í bréfi til
Felice Bauer:
„Stundum get ég jafnvel heyrt hvernig
ég er brotinn niður, annars vegar af eigin
skrifum, hins vegar af skrifstofunni..."
Hið yfirvegaða og rólega líf Kafka var
þrungið innri spennu og þrá. Og það
sorglegasta er, að það er þessi spenna, þessi
vanlíðan sem skapar verk hans og gefur
þeim þá sál sem nú er ódauðleg. Kafka vissi
þetta og þjáðist fyrir það. Hefði hann snúið
baki við hinum borgaralega heimi
meðalmennskunnar, sem hann hataði og
fyrirleit, og helgað sig algerlega ritstörfum
sínum, væru verk hans ekki það sem þau
eru, heldur eitthvað annað og jafnvel minna.
Það hefði farið fyrir honum eins og fór fyrir
Gregori, hann hefði rotnað lifandi. Hér sést
gjörla samband skálds og skáldverks.
ÖDIPUS Á ÞREM FÓTUM AÐ
MORGNI
Kafka þjáðist alla tíð af
minnimáttarkennd gagnvart föður sínum.
Hermann Kafka var strangur og harður
uppalandi og skipti sér lítið af viðkvæmu
tilfinningalífi sonar síns. Hann ætlaði honum
að komast áfram í lífinu, verða nýtur
þjóðfélagsþegn og lagðist hart gegn öllum
undanbrögðum. Kafka þráði að þóknast
honum en hans innri köllun og þrá var að
skrifa bækur. Þetta olli gífurlegri kreppu i
sálarlífi hans og skiptir miklu máli í túlkun
á verkum hans. Kafka elskaði og hataði
föður sinn á víxl. Hann þráði skilning og
blíðu en umfram allt fyrirgefningu. Hann
fann til mikillar sektarkenndar gagnvart
honum þó hann gerði sér aldrei grein fyrir
því af hveiju hún stafaði. í bréfi til föður
síns — bréfi sem aldrei var sent — segir
Kafka:
„Öll mín skrif voru um þig.
Álít það sem ég syrgði í þeim
var það sem ég aldrei grét út
af á öxl þinni.“
Hræðslan við föðurinn kemur fram
mörgum verka hans. Réttarhöldin (Der
Prozess) eru kannski besta dæmið. Þar er
það Jósef K. (Franz Kafka?), sem er ákærður
fyrir glæp sem hann veit ekki hver er en
hefur þó samviskubit yfir. Ákæruvaldið er
ósýnilegt en óhuggulegt og þrúgandi. Jósef
K. veit að hann er sekur og að hann verður
dæmdur sekur, en hann veit ekki fyrir hvað.
Benda má á að hann borðar epli, daginn
sem hann er tekinn fastur og gæti það verið
tilvísun í syndafall Biblíunnar. Líklega er
ákæruvajdið faðir Kafka og Jósef K. hann
sjálfur. I Hamskiptunum samsvarar faðir
Gregors mjög vel föður Kafka. Hann er
ákveðinn og strangur harðstjóri, nálægð
hans þrúgar heimilislífið.
Fyrir Kafka var faðir hans fulltrúi alls
þess sem hann þráði að sleppa frá.
Samviskubitið orsakaðist af hatri. Hann
hataði föður sinn fyrir ástleysið og kuldann.
En hann hræddist hann líka, vald hans, og
gerði allt til að þóknast honum, eyddi meira
að segja löngum stundum
skartgripavöruverslun föður síns, sem var
mjög lágkúrulegur hlutur í augum hans því
Kafka fýrirleit allt veraldlegt pjátur. Hann
óttaðist að faðirinn mundi svipta sig getunni
til að skrifa og minnir það óneitanlega á
Ödipusarduld Freuds, sem er stig í
siðferðisþroska ungra barna. Kafka komst
ekki heill í gegn og setti það mark á allt
hans líf. Hann átti í erfiðleikum með að
standa í tilfinningasambandi við konur en
sótti þess !í stað vændishús. Haltu mér,
slepptu mér-samband hans við Felice Bauer
er dæmigert. Þrisvar sinnum sleit Kafka
trúlofun þeirra. Hann gat ekki gert það upp
við sig, hvorum heiminum hann vildi
tilheyra. Þar tókust á annars vegar óttinn
innrætið og skylduræknin og hins vegar
óstöðvandi þrá úr sálardjúpum hans sjálfs.
Eftir að hafa lesið Hamskiptin nokkrum
sinnum, verður manni ljóst að þar er harla
fátt til komið af handahófi. Allt virðist þjóna
ákveðnum tilgangi, persónur, atvik og
reyndar atburðarásin öll. Það að sagan er
aðeins skrifuð á hálfum mánuði styrkir þá
kenningu að Kafka hafi akkúrat vitað hvað
hann ætlaði að skrifa um og hvernig. Það
er ekki ólíklegt að hugmyndin sé byggð á
draumi. Kafka var mikill aðdáandi
draumakenninga Freuds og hafði gaman
af að túlka sína eigin drauma.
Hamskiptin eru nokkurs konar
persónulegt uppgjör Kafka við sjálfan sig,
föður sinn, fjöiskyldu og hið borgaralega,
kreddukennda umhverfi. Hann lætur ,
persónugerving sinn, Gregor Samsa,
breytast í bjöllu. Bjallan stendur fyrir
viðkvæman mann, rithöfund og píslargöngu
hans með þunga sket, á völtum fótum, í
heimi sem fyrirlítur hann og misskilur.
Kafka reynir að lýsa því sem mundi gerast
ef hann gæfi upp á bátinn borgaralegar
skyldur sínar og tæki til við að sinna ástríðu
sinni, að skrifa. Hann kemst að þeirri
niðurstöðu að það yrði honum um megn.
Hann skrifaði um kvöl sína og þjáningu,
sem grundvallaðist á margra ára togstreitu.
Ef hann losaði sig við áþjánina, hyrfi um
leið krafturinn, sem gaf þessum sjúka manni
þrek til að skrifa jafn mögnuð skáldverk
og raun ber vitni. Þá hefði hann ekkert til
að lifa fyrir lengur.
Til að gera okkur betur grein fyrir þeirri
alvöru sem býr að baki Hamskiptunum,
skulum við líta á nokkrar tilvitnanir í bréf
Kafka til Felice Bauer meðan á ritun
sögunnar stóð:
18. nóv. 1912.
„Ég var að glugga í sögu gærdagsins í
yfirþyrmandi þrá í að hella mér útí hana,
sem á greinilega rætur sínar að rekja í
örvæntingu. “
23. nóv. 1912.
„... af því að sagan er hræðileg. Ég
kalla hana Hamskiptin og hún myndi
virkilega hræða þig, þú mundir varla vilja
heyra hana ..."
1. des. 1912.
„... ég er orðinn virkilega spenntur út
af litlu sögunni minni; hjarta mitt þráir
að æða dýpra og dýpra inní hana..."
6-7. des. 1912.
„Gráttu, ástin mín, gráttu, stundin til að
gráta er komin. Söguhetjan í sögunni
minni var rétt í þessu að deyja. Þér til
huggunar, vil ég að þú vitir að hún dó í
friðsæld, sátt við allt. Sagan sjálf er ekki
alveg búin, ég er ekki rétt stemmdur
núna og ætla að geyma endinn þangað
til á morgun. Svo er líka áliðið; það tók
mig langan tfma að jafna mig eftir
truflunina í gær. Það er leiðinlegt hve
sumar síður sögunnar bera þreytu minnar
merki og aðrar truflanir og áhyggjur eru
greinilegar; ég veit að ég hefði getað
betur en þetta; þetta er sérstaklega
áberandi á hinum tilfinningaríkari síðum
sögunnar...“
Ödipusarduld Kafka kemur skýrt fram í
Hamskiptunum. Líkt og Ödipus forðum er
Gregor hrifinn inní atburðarás þar sem hann
fær engu stjórnað og eina leiðin út er dauði
og fordæming. Gregor, sem
persónugervingur Kafka, fellur í faðm
ástkonu sinnar og syndgar þar með gegn
vilja fijður síns. Hann er dæmdur til að
deyja, einn og yfirgefinn, en þó sáttur, því
hann veit að það er eina undankomuleiðin.
Og þá komum við aftur inná martyrismann.
Kafka lætur Gregor deyja fyrir syndir
föðurins og náðar þannig Gregor, sem fær
syndaaflausn í þjáningunni. Þessu til
rökstuðnings má benda á dauðastund
Gregors sem óneitanlega minnir á
píslarvættisgöngu Krists á krossinum á
Golgata:
„Hann víssi ekki meira en svo af skemmda
eplinu í baki sér og bólgunni þar í kring,
sem var öll hulin mjúku ryki. Til fjölskyldu
sinnar hugsaði hann með viðkvæmni og
ástúð. Sú skoðun að hann yrði að hverfa,
sat honum ef til vill ennþá fastara í huga
en systir hans. Svona velti hann vöngum
í friði um allt og ekkert, þar til
turnklukkan sló þrjú á nóttu: Hann lifði
það að sjá gráma fyrir nýjum degi utan
gluggans. Síðan, án þess að hann óskaði,
hneig niður höfuð hans að fullu og öllu,
og fram úr nösunum leið hægt hinsti
lífsandinn. “
Tiphareth* -
TVENNSKONAR HAMSKIPTI
Við túlkun á sögunni skiptir ekki ýkja
miklu máli hvort miðað er við mismunandi
sjónarmið á sögunni sjálfri eða atburðinum
í upphafi sögunnar þar sem Gregor Samsa
breytist í bjöllu. Þetta tvennt er það sama,
sagan væri allt önnur án upphafsins og
upphafið aðeins hugmynd án sögunnar.
Myndbreytingin sjálf er sá þáttur sem
alltaf verður að taka sem upphafspunkt.
Við verðum að gera ráð fyrir að sagan sé
eitthvað annað en „fantasía" um mann sem
breytist í bjöllu og afleiðingar þess.
Óraunveruleiki sögunnar, t.d. það að
fjölskyldan efast aldrei um að ófreskjan sé
Gregor, gerir þá túlkun fáránlega. Þess í
stað verður að líta á söguna sem táknrænan
hlut. Það er einnig spurning hvort líta eigi
á hana persónulega eða útfrá samfélaginu,
og þá sem ádeilu. Niðurstaða flestra er sú
að sagan sé vissulega ádeila, en persónuleg
ádeila manns sem finnur ekki lífsfyllingu i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. JANÚAR 1990 5