Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.1990, Blaðsíða 16

4
RANNSOKN I R
I S L A N D I
Umsjón: Sigurður H. Richter
Sambýli belgjurtar og annars gróðurs. Bakteríur í rótarhnýðum belgjurtarinnar
vinna nítur úr lofti og umbreyta því í nítrat sem belgjurtir og aðrar plöntur
geta nýtt.
Grænelri sem smitað hefur verið með níturbindandi geislasveppum (til vinstri)
og samskonar planta án smitunar (til hægri). Áhrif geislasveppsins á 'vöxt og
viðgang elriplöntunnr eru greinileg.
Lifandi áburðarverksmiðjur
Ináttúrunni er allstór hópur plantna sem lifir í sam-
býli við örverur og geta með hjálp þeirra unnið
nítur úr lofti. Nítur er það áburðarefni sem oft er
mestur skortur á í næringarsnauðum jarðvegi. Ör-
verurnar, sem ýmist eru bakteríur eða sveppir, lifa
Tegundafæð Íslenska
Gróðurríkisins
í rótum plantnanna og binda nítrið í and-
rúmsloftinu í efnasambönd sem nýtast
plöntum. Slíkar níturbindandi plöntur geta
því þrifist án níturáburar í næringarsnauð-
um jarðvegi. Oft binda þær meira nítur en
þær hafa þörf fyrir sjálfar þannig að grann-
plöntur njóta góðs af.
Komið hefur í ljós að
lúpína er nokkuð örugg
í frærækt og hægt er að
safna fræjum af henni á
lúpínuökrum með
afkastamiklum vélum.
Eftir ÁSLAUGU
HELGADÓTTUR
Hér á landi eru aðeins örfáar tegundir
níturbindandi plantna sem telja má fullgilda
þegna íslenska gróðurríkisins. Þær eru allar
af belgjurtaætt og lifa samlífi með Rhizobium
bakteríum. Eru þær taldar upp í meðfylgj-
andi töflu. Allar þessar tegundir, nema
hvítsmári, eru sjaldgæfar í náttúrunni og sjást
þær varla á landi sem opið er fyrir beit. A
friðuðu landi geta þær breiðst hratt út og
má sjá dæmi þess bæði með baunagras og
gullkoll. Á undanförnum árum hefur áhugi á
ræktun níturbindandi plantna aukist mjög og
einnig hafa nýjar tegundir verið fluttar inn.
Þær álitlegustu eru nefndar í töflunni. Teg-
undafæð íslenska gróðurríkisins ýtir undir
innflutning þó svo að gát verði að hafa á að
slíkt fari ekki úr böndum.
BelgjurtirOg
Landbúnaður
Á vegum Rannsóknastofnunar landbúnað-
arins eru nú stundaðar ýmsar rannsóknir með
níturbindandi plöntur. Belgjurtir búa yfir
ýmsum kostum í fóðurframleiðslu hefðbund-
ins landbúnaðar. Hægt er að ná sambæri-
legri uppskeru af túni með því að rækta belg-
urtir ásamt grasinu í stað þess að bera á
stóra skammta af tilbúnum áburði. Fóðrið
verður betra, skepnurnar éta meira og þrífast
betur. Framleiðslan er þó oft óáreiðanlegri
Yfirlit um innlendar belgjurtir og níturbindandi plöntur af erlend-
um uppruna sem nú eru í prófun og þykja álitlegar til ræktunar:
Innlendar tegundir Innfluttar tegundir
Gulikollur (Antyllis vulneraria) Rauðsmári (Trifolium pratense)
Umfeðmingsgras (Vicia cracca) Alaskalúpína (Lupinus nootkatensis)
Giljaflækja (Vicia sepia) Skriðla (Galega orientalis)
Baunagras (Lathyrus maritimus) Grænelri (Alnus crispa)
Mýraertur (Lathyrus palustris) Sitkaelri (Alnus sinuata)
Fuglaertur (Lathyrus pratensis) Hvítsmári (Trifolium repens) Blæelri (Alnus tenuifolia)
Rannsóknastofnun landbúnaðarins á Keldnaholti. Hér sést greinilega hvernig
lúpína hefur breiðst yfír ógróinn mel.
GRAS
100 KG NlTUR
A HEKTARA
IGRAS
IRAUÐSMARI
Rauðsmári sem níturgjafí í túnrækt. Tún með rauðsmára getur gefíð ámóta upp-
skeru án níturáburðar og hreint gras með venjulegum túnáburðarskammti.
og ekki jafn árviss og af túni sem fær tilbú-
inn áburð. Belgjurtir eru þó ekki nýttar meira
í íslenskum landbúnaði en raun ber vitni vegna
þess hve erfiðlega hefur gengið að afla hent-
ugs fræs til sáningar.
í grannlöndum okkar er algengast að
hvítsmári sé notaður í bithaga en rauðsmári
við ræktun graslendis. Keppt verður að sama
marki hér. Auk þess er verið að kanna mögu-
leika á ræktun fleiri tegunda. Má þar geta
tegundar sem kölluð er skriðla og gefið hefur
góða raun í Finnlandi. Ekki er sama hvaðan
fræ það kemur sem sáð er og skiptir land-
fræðilegur uppruni þess höfuðmáli. Þannig
eru innan sömu plöntutegundar til margir
mismunandi stofnar. Þeir stofnar sem hér á
að nota verða að vera aðlagaðir íslensku veð-
urfari, eigi þeir ekki að hverfa úr ræktun á
skömmum tíma. Sá eiginleiki sem mestu
máli skiptir er vetrarþol, en jafnframt er keppt
að því að rækta stofna sem gefa viðunandi
uppskeru og gott fóður.
Við val á stofnum er unnt að fara tvær
leiðir:
Annars vegar er leitað fanga erlendis. Mjög
margir stofnar hvítsmára og rauðsmára eru
til. Því mætti ætla að auðvelt væri að h'afa
upp á stofnum sem hér gætu þrifist. Þó nokkr-
ir erlendir stofnar hafa verið reyndir, en í
ljós hefur komið að ekki eru margir sem
henta. Hvað varðar rauðsmára eru þó bundn-
ar nokkrar vonir við stofna frá N-Noregi og
N-Svíþjóð.
Hins vegar er unnt að kynbæta efnivið sem
vex villtur hér á landi. Gildir það einkum um
hvítsmára sem vex víða. Slíkt starf er nú
hafið á Rannsóknastofnun landbúnaðarins.
rétt er þó að hafa í huga að allar kynbætur
taka langan tíma og mörg ár geta liðið áður
en íslenskir stofnar komast í almenna ræktun.
Hlutverk Níturbindandi
Plantna í Landgræðslu
Níturbindandi plöntur geta vaxið án níturá-
burðar. Þetta þýðir að þær þrífast vel í nær-
ingarsnauðum jarðvegi og ættu því að skipa
veglegan sess í landgræðslu. Þær koma gróð-
urframvindunni af stað og búa í haginn fyrir
aðrar plöntur. Því miður eru nothæfar tegund-
ir allt of fáar enn sem komið er. Segja má
að einungis Alaskalúpínan hafí sannað gildi
sitt til uppgræðslu, en ýmsar aðrar tegundir
hljóta að eiga hér erindi þótt það hafi lítið
verið kannað.
Alaskalúpínan Er Öflug
LANDGRÆÐSLUJURT
Alaskalúpínan var flutt til íslands fyrir um
40 árum og hefur nú breiðst út um allt land.
Hún hefur reynst ákaflega vel sem land-
græðsluplanta. Lúpínan breiðist hratt út á
gróðurvana landi og margt bendir til þess að
hún víki síðan fyrir öðrum gróðri með tíman-
um. Áætlað hefur verið að meðalníturbinding
lúpínu sé ekki undir 50 kg á hektara á ári,
sem jafngildir um helmingnum af þeim níturá-
burði sem borinn er á tún, en .getur verið
talsvert meiri við hagstæð skilyrði. Komið
hefur í ljós að lúpína er nokkuð örugg í fræ-
rækt og hægt er að safna fræjum af henni
á lúpínuökrum með afkastamikilum vélum.
Einnig er auðvelt að koma henni til af fræi
sem smitað ’ hefur verið með níturbindandi
bakteríum. Það ætti því að reynast auðvelt
að nýta hana í stórum stíl til landgræðslu,
en þó innan þeirra marka að hún verði ekki
of ríkjandi í íslenskri náttúru. Komist sauðfé
í Alaskalúpínu heldur það henni niðri með
beit. Hún inniheldur þó oft beiskjuefni sem
geta reynst skaðleg skepnum sé mikið étið
af henni. Þar sem lúpína vex í stórum breið-
um með öðrum gróðri gæti reynst mögulegt
að nýta hana til beitar því komið hefur í ljós
að fé hagar þá plöntuvali sínu þannig að
magn beiskjuefna fer ekki yfir hættuleg mörk.
Leit Að Öðrum Tegundum
Þó að lúpínan reynist vel í uppgræðslu er
stöðugt leitað fleiri tegunda því ekki er æski-
legt að ein tegund verði ríkjandi. íslenskar
tegundir sem binda nítur eru fáar og flestar
viðkvæmar fyrir beit. Þær eru flestar lág-
vaxnar og bera fá fræ og því erfitt að safna
af þeim fræi til sáningar í stórum stíl. Reynt
hefur verið að koma baunagrasi til með sán-
ingu en gengið illa. Hvítsmári gæti reynst
álitleg uppgræðslujurt, en ekki er farið að
framleiða fræ enn sem komið er. Lítið sem
ekkert hefur verið flutt inn af erlendum teg-
undum til uppgræðslu á undanförnum árum,
ef frá er talin Alaskalúpínan. Á því er þó að
verða nokkur bót og ér nú lögð aukin áhersla
á að finna hentugar tegundir á álitlegum
svæðum, svo sem í Alaska og í Síberíu.
Á vegum Rannsóknastofnunar landbúnað-
arins er nú verið að rannsaka þijár tegundir
sem safnað var í Alaska haustið 1985. Elri
er runni eða lágvaxið tré sem lifir í sambýli
við geislasveppi (geislabakteríur) er vinna
nítur úr loftinu. Hefur fjölmörgum afbrigðum
af grænelri, sitkaelri og blæerli verið plantað
víða um land við íjölbreytileg veðurfars- og
jarðvegsskilyrði. Jafnframt hafa verið gerðar
athuganir á smitun elris með níturbindandi
geislasveppum og hefur komið í ljós að best
er að smita elrið strax í uppeldinu.
Framtíðarrannsóknir
Ljóst er að aukin áhersla verður lögð á
rannsóknir á níturbindandi plöntum í náinni
framtíð. Með því að rækta belgjurtir er unnt
að framleiða hefðbundnar landbúnaðarafurðir
á hagkvæmari hátt en nú er gert og upp-
græðsla ógróins lands verður afkastameiri.
Belgjurtir eru umvefjandi og ýta undir fjöl-
breyttara gróðurfar.
Höfundur er grasafræðingur og starfar á Rann-
sóknastofnun landbúnaðarins á Keldnaholti.
16