Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1991, Blaðsíða 2

GÍSLASAGA OG
HÖFUNDUR HENNAR
Eftir SVEINBJÖRN
BEINTEINSSON
Gísla saga Súrssonar er
jafnan talin með hinum
bestu fomsögum okkar.
Þar er í ljósu máli sagt
frá miklum örlögum.
Sitthvað er þar, sem
minnir á efni í Eddu-
kvæðum, einkum þeim,
sem tengjast Völsungasögu.
Gísli var vígamaður en drengur góður.
Vann þó ill verk. Systkini Gísla, Þorkell og
Þórdís, hafa æma raun af honum. Sagan
hefst í Noregi. Þar vegur Gísli þijá biðla
Þórdísar. Og eiginmann hennar, Þorgrím,
drepur hann einnig. Seinni mann hennar,
Börk, hefði hann eflaust að velli lagt, hefði
hann átt þess kost. Reyndar skildi Þórdís við
Börk í reiði sinni eftir víg Gísla.
Þorkell veitti Gísla þá hjálp, sem honum
var fært, en fékk vanþakklæti eitt að launum
og jafnvel fáryrði. Síðan var hann veginn af
þeim ástæðum, sem rekja má til Gísla.
Glæsimenriið Vésteinn var drepinn í húsi
Gísla mágs síns. Og sonur Vésteins er síðar
veginn í hefnd eftir Þorkel.
Flest það fólk, sem hefur eitthvert hlutverk
í sögunni, verður eftirminnilegt. Einnig það
fólk, sem er minni máttar. Kristin siðfræði
virðist nokkuð ríkjandi i sögunni, og einnig
í sumum vísum Gísla. Margar vísur eru í
sögunni og flestar eignaðar Gísla. Þetta eru
góðar vísur og fara vel í sögunni, flestar.
Serkennilegt er það, að í vísum þessum em
kvenkenningar margar, þar sem nöfn ásynja
og annarra goðkvenna eru höfuðorð í kenn-
ingunum. Hvert nafn kemur fyrir aðeins í
einni vísu. Goðfróður hefur sá verið, sem
kvað. Mikið er um drauma og eiga þeir stoð
í vísunum.
Sagan má heita rökvís. Staðfræði er yfir-
leitt örugg og atburðarás eðlileg. Víða er lýst
starfi manna og ferðum á glöggan hátt. Veðri
er lýst á snjallan hátt.
Skapargerð fólks kemur glöggt í ljós hverju
sinni. Lesandi þekkir þetta fólk furðuvel í
sögulok.
Hér er ekki hugmyndin að rekja efni sög-
unnar. Best er að lesa hana.
Höfundur Gíslasögu hefur verið skáld gott,
fróður og glöggur, en hver var hann?.
II
Það vill nú svo skemmtilega til að ég veit
hver samdi Gíslasögu, og skal nú greina frá
því.
Sá maður var ættaður frá Selárdal. Þeir
Selárdalsmenn voru vel menntir og mikils
virtir. Sumir af þeim frændum stunduðu
lækningar af meiri list og kunnáttu en aðrir
menn á þeim tímum. Þekktastur þeirra er
Hrafn Sveinbjarnarson á Eyri við Amarfjörð
(Hrafnseyri).
Nú er best að nefna mann þennan, sem
ég ætla að skrifað hafí Gíslasögu. Það er
Sturla Bárðarson.
Sturla var sonur Bárðar prests Snorrasonar
Bárðarsonar svarta Atlasonar í Selárdal.
Þórdís hét móðir Sturlu og var dóttir Hvamm-'
Sturlu Þórðarsonar. Meðal náinna ættingja
Sturlu voru Hrafn á Eyri, Skarðveijar á
Skarðsströnd, Mela- og Garðamenn j Borgar-
fírði. Síðan er öll ætt frá Hvamm-Sturlu.
Þessar ættir geta menn rakið eftir Sturlungu
og fleiri fræðum. Þá sést að Sturla er í ætt
við helstu fræðimanna- og skáldaættir á
þeirri tíð.
Sturla var. djákn að vígslu og lögfróður
hefur hann verið. Hann fór með mál á hend-
ur Þorvaldi Snorrasyni og varð Þorvaldur
sekur. Sturla flutti þetta mál í umboði Hrafns
á Eyri og hefur átt heima á Eyri. Hans er
þar getið 1208.
Þegar Hrafn Sveinbjarnarson var drepinn
4. mars 1213 var Sturla fóthöggvinn. Hann
hefur síðan líklega verið lengst af heimilsmað-
ur í Reykholti hjá Snorra móðurbróður sínum.
Þar var hann fyrir víst 1222 og 1228.
Þá segir frá því 1228, að Snorri sat í laugu
og fleiri menn. Þar var staddur Þorvaldur úr
Vatnsfirði, höfuðóvinur Sturlu. Höfðu menn
orð á því, að engin væri þá höfðingi slíkur
sem Snorri, m.a. vegna mægða þeirra er
hann átti. Snorri kvað mága sína ekki smá-
menni. Sturla Bárðarson stóð vörð við laugina
og leiddi hann Snorra heim og kváð stöku
þessa svo Snorri heyrði:
Eiguð áþekkt mægi
orðvitur sem gat forðum
- ójafnaður gefst jafnan
illa - Hleiðrar stillir.
Þetta var sumarið 1228.
Hér vísar Sturla til sögu af Hrólfí Kraka,
en mágur hans stóð að falli konungs og kappa
hans.
Tengdasynir Snorra voru á þessum tíma:
Gissur Þorvaldsson, Kolbeinn ungi og Þor-
valdur Vatnsfírðingur. Kunnugt er hvernig
fór um þær mægðir. Sturla hefur verið glögg-
ur maður og trúlega forvitri.
Ekki er ljóst, hvenær Sturla fór að Reyk-
holti. Það gæti hafa verið skömmu eftir víg
Hrafns. En hvort heldur sem er, þá hefur
Sturla stutt Snorra frænda sinn í fræðistörf-
um og margan stafínn ritað í Reykholti.
Vitað er að Snorri hefur ekki ritað eigin
hendi allar þær bækur sem honum eru eignað-
ar. Einnig þurfti að leita í eldri rit um fróð-
leik og ræða við fróða menn og minnugar
konur og óljúgfróðar.
Varla hefur á öðrum stað en í Reykholti
verið meiri kostur bóka og fræða á þeim tíma.
Og þau fræði hafa verið stunduð af alúð.
Hver var hlutur Sturlu þar að vitum við ekki
nánar. Frændur Sturlu náir eru kunnir af
ritverkum og skáldskap, þeir Sturla Þórðarson
og Ólafur Hvítaskáld. Báðir voru þeir miklu
yngri menn.
Melamenn voru fræðimenn og skáld. Þá
voru Skarðveijar á Skarðsströnd vestur mikl-
ir fróðleiksmenn um langan aldur. Fleiri
mætti til nefna af þeim mönnum, sem voru
samtíða Sturlu og honum skyldir margir
hveijir. Þá var mikil ritöld á íslandi og marg-
ar merkar bækur saman settar, sumar í Reyk-
holti.
Ein vísa í Gíslasögu minnir á vísu Sturlu,
sem fyrr var getið:
Gatat sál fastrar systir
sveigar, mín að eiga,
gætin, Gjúka dóttur
goðrúnar hugtúnum;
Þás log-Sága lægis
lét sinn, af hug stinnum
svo rak snjallra bræðra
sör-Freyja, ver deyja.
Hér vísar skáldið til þess, að Guðrún Gjúka-
dóttir hefndi bræðra sinna og réð manni sínum
bana.
í báðum vísum er nútíð borin saman við
foma sögu og dreginn lærdómur af.
En vísu þessa kveður Gísli, þegar Þórdís,
systir hans, hefur ljóstrað því upp, að Gísli
var banamaður Þorgríms, manns hennar. Sú
vitneskja hlaut að kalla hefnd yfir Gísla.
Fleira í sögu Gísla og vísum hans bendir
til náinna kynna af Eddukvæðum.
Ein vísa í Gíslasögu, 21. v., er kveðin und-
ir runhendum hætti. Þar er braglínulengd sem
í dróttkvæðum hætti, innrím er ekki en end-
arím að runhendum hætti. Upphaf:
Eigi verður, en orða
oss lér of það borða
Gefn drepur fyr mér glaumi,
gott úr hveijum draumi.
Ekki mun þessi háttur fínnast í varðveittum
kveðskap eldri en frá 13. öld.
Vísa er til eftir Sturlu Bárðarson undir
þessum hætti: Oss hefr elta víða.
Náinn frændi Sturlu var garpurinn Aron
Hjörleifsson. Frá honum segir margt í Sturl-
ungu og víðar. Aron var í flokki Guðmundar
biskups góða. Hann var í Grímsey, þegar
þeir Sighvatur Sturluson og Sturla Sighvats-
son fóru með biskupi. Þar mun einnig hafa
verið Pétur bróðir Sturlu Bárðarsonar. Aron
bjargaðist úr bardaga í Grímsey og mörgum
háska öðrum. Hann átti um skeið athvarf á
Eyri hjá Hrafnssonum.
Aron var um hríð á laun í Geirþjófsfirði
eins og Gísli fyrrum. Einnig þar lenti hann í
harðræðum. Að vonum er fátt líkt með sögu
Gísla og Arons. Hjálparmenn þeirra beggja
urðu þó fyrir fjárútlátum vegna aðstoðar
sinnar. Ingjaldur varð að láta Hergilsey fyrir
bjargir við Gísla, en Vigfús á Valshamri hlaut
að gjalda Valshamarseyjar fyrir að hýsa Aron.
Þessir atburðir hafa líklega orðið til þess
að rifja upp sagnir um Gísla og sennilega
vísur honum tengdar. Þá mætti geta þess,
að spjótið Grásíða kemur við sögu í íslend-
ingasögu Sturlu Þórðarsonar, og er talið sama
vopn og það sem um getur sem örlagavopn
í Gísla sögu.
Sfurla Bárðarson átti ættir að rekja til
Þorgríms goða og Þórdísar. Snorri goði var
sonur þeirra hjóna og ætt frá honum valda-
mest á landinu í þann tíma, Sturlungar.
Snorri Sturluson átti þá í deilum við marga
frændur sína, en hefur viljað tryggja völd sín
með hagstæðum mægðum. Það fór sem fara
vildi. Ekki reyndust mágsemdir Gísla hag-
stæðar.
Sturla var djákn að vígslu og þess er get-
ið, að hann var í fylgd með Guðmundi bisk-
upi góða og var þá djákn hans, ásamt tveim
öðrum. Það var að vísu áður en Guðmundur
tók við biskupskjöri 1201. Þar var þá einnig
Snorri bróðir Sturlu í för með Guðmundi.
Þeir bræður Sturla og Snorri og Pétur virð-
ast lengi fylgt Guðmundi. Kynni Sturiu af
þeim góða biskupi mættu sjást í sögunni og
siðfræði hennar, t.a.m. sumum vísum Gísla.
Mikil vinátta var milli Guðmundar og
Hrafns Sveinbjamarsonar, en Hrafn var trú-
maður' mikill.
Snorri Sturluson veitti Guðmundi ýmsa
hjálp, þegar í raunir rak. Sturla hefur eitt-
hvað verið í fylgd með sonum Jóns Brandsson-
ar'og Steinunnar Sturludóttur, en þeir voru
systrasynir Sturla og Jónssynir, sem voru
miklir fjandmenn Þorvalds Vatnsfirðings.
Varla hefur Sturlu verið sárt um það að
Þorvaldur týndi lífí. En það hefur gerst litlu
eftir að Sturla kvað vísu sína við laugina í
Reykholti. Þorvaldur var brenndur inni 6.
ágúst 1228. Þar voru að verki Hrafnssynir,
frændur Sturlu.
Nú getur verið gaman að velta því fyrir
sér, hvemig sagan hefur orðið til og af hveiju
efni hún er gerð. Til em tvær gerðir sögunn-
ar, og er sú lengri talin yngri. Hér er miðað
við þá styttri og eldri.
Vel má hugsa sér, að lifað hafi sagnir um
Gísla og örlög hans. Ekki verða þær auðveld-
lega greindar frá því sem höfundur lagði til
sjálfur. Sama er að segja um vísurnar. Það
er engan veginn óhugsandi, að fræðakonur
vestur á íjörðum hafi kunnað vísur þessar
og sögur, sem tengdu þær saman og við ævi
Gísla.
Maður sem semur slíka sögu verður að
kunna vel til verks. Það er meira að setja
saman söguheild en að segja frá einstökum
atburðum.
Sagan getur verið sönn, þ.e. fátt í henni
er ómögulegt. Þannig getur einnig verið hátt-
að um tilbúna sögu. Ólagaþræðir sögunnar
em raktir á sannfærandi hátt. Draumar og
forspár vom og era staðreynd. En slíka hluti
var einnig snjallt að nota í tilbúinni sögu.
Ekkert í sögunni segir til um hvað satt er
eða hvað er skáldskapur. Hygginn maður les
hana sem sanna sögu, síðan getur hann farið
að efast. Það er í raun og vem ekkert sem
gefur heimild til að halda því fram að hún
sé skaldsaga. En trúin á fullkomin sannindi
er ekki örugg heldur.
En vísurnar?
Það er mest gaman að hugsa sér Gísla
höfund þeirra vísna, sem sagan eignar hon-
um. Hann gæti hafa dundað sér við það í
Geirþjófsfirði að rifja upp liðna tíð og vísur
sem hann hafði ort við ýmis tækifæri.
Siðan getur hann hafa ort nýjar vísur um
það, sem skeði fyrir löngu. Þannig mætti
skýra og skilja kenningakerfíð og hugar-
ástand Gísla og forspár vísnanna. Svo hefur
hann kennt Guðríði fóstru sinni vísnabálkinn
og hún síðan öðrum. Hliðstæð dæmi mæti
nefna um geymslu óskráðs kveðskapar. Þetta
er hinn betri kosturinn.
Annað mál er hitt, að vel er sennilegt að
höfundur sögunnar (Sturla) hafí fátt vitað
um Gisla og ekki kunnað skil á vísum eftir
hann að neinu ráði. Snorri virðist ekki hafa
vitað um vísur eftir Gísla Súrsson, þegar
hann tók saman Skáldskaparmál, en það
kann að hafa verið um líkt leyti og Gíslasaga
var samin, þó líklega aðeins fyrr.
Eigi að leita eftir öðrum höfundi en Gísla
sjálfum, er enginn líklegri en Sturla Bárðar-
son. Hann var ágætt skáld og fróður maður.
Skáld og fræðimenn 13. aldar kunnu glögg
skil á bragreglum og kenningum fyrri tíðar.
Þær listir hafa verið Sturlu vel kunnar og
tiltækar.
Ekki hef ég spumir af Sturlu, eftir það
að hann stóð vörð við laugina í Reykholti,
að sumri til árið 1228. Skömmu síðar var
Þorvaldi ráðinn bani.
Margt segir merkilegt í Gíslasögu af trú
og siðum, því sem nú er oft nefnt þjóðtrú eða
fomeskja. Þar segir frá því að tvö systkini
vora tekin af lífí fyrir galdra. Frá slíkum
aftökum segir einnig í Eyrbyggju og Lax-
dælu, einnig Vatnsdælasögu. Þetta er nokkuð
sérstætt um þessar sögur.
Margt mætti segja um trú í sögunni, Freys-
dýrkun, forlagatrú, drauma og fleira. En hér
læt ég staðar numið.
Fjölmargt hefur verið um Gíslasögu skrifað
og hef ég fæst af þvi lesið.
Sagan sjálf mun jafnan verða merkilegri
lestur, en það sem um hana hefur verið rit-
að, og þar með talinn þessi þáttur, sem hér
endar.
Höfundur er bóndi o£ allsherjargoði á Drag-
hálsi.
2