Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1991, Page 5

Þannig er landslagið á Kiijálaeiði -
skógurinn er alltaf nálægur.
að spá en vonandi fara betri tímar í hönd,
vonandi verður þessi mikilhæfa þjóð þess
umkomin að bjóða börnunum sínum aðra
framtíð en ánauð betlistafsins!
EdithSödergran
Edit Södergran fæddist sem áður segir í
Pétursborg árið 1892. Hún var bráðger og
byijaði snemma að yrkja. Árið 1908 veiktist
hún af berklum og er send til læknismeðferð-
ar í Sviss og dvelst hún þar í landi árin 1911
til 1914. Ekki er mér fullkunnugt um, hvort
það var við skólanám hennar í Pétursborg
eða í dvöl hennar í Sviss, sem hún kemst í
kynni við verk þýska heimspekingsins Fri-
edrichs Nietzsche, en augljóst er öllum þeim
er lesa ljóð eftir Edith að sú kynni hafa haft
úrslitaáhrif á þróun hennar sem ljóðskálds
og sjálf gengur hún svo langt að kalla þenn-
an rómantíska sveimhuga andlegan föður sinn
og biður guðina að standa eilífan vörð um
gröf hans^sem hún er fullviss um að er helg-
ur staður.
Það mun einkum hafa verið kenning F.
Nietzsche um endurkomuna eilíflegu, er vakti
fögnuð í sinni Edith Södergran, þessarar
veiku en lífsglöðu stúlku og fleira mun hafa
heillað hana úr speki hans. Um F. Nietzsche
hafa staðið miklar deilur og er þeim ekki lok-
ið enn. Hafa heimspekingar, og aðrir er láta
sig kenningar varða, einkum skipt sér í tvo
flokka, munu þeir heimspekingar er fylla fyrri
flokkinn, álíta kenningar F. Nietzsche
útjarðaþref og hann sjálfan sveimhuga sem
eigi sér engan tilverurétt í svo helgum fræð-
um sem heimspekin er, en þeir heimspeking-
ar sem fylla seinni flokkinn álíta þessar skoð-
anir með öllu tilhæfulausar og hina mestu
firru og hafa bent á að kenningar F. Nietzsc-
he séu í miðpunkti. Hann hafi með hugsun
sinni beint sjónum manna að sannleikanum
og með sinni frægu fullyrðingu um dauða
guðs, verið að benda á andlegan og samfé-
lagslegan þátt trúarbragðanna í vestrænni
menningu, sem farið hefur sífellt meir halloka
fyrir hagkerfum þeim er enn þann dag í dag,
stjórni því er þau vilja stjórna í andlegu lífí
Evrópubúa.
Fæ ég ekki annað séð af lestri mínum á
verkum Edith Södergrans, en að hún fylgi
seini hópnum að málum. Ekki virðist það
veflast fyrir henni að biðja guðina að gæta
hans, svo varla var hann í huga hennar sá
dýrkandi sjálfshyggju, stríðs og tortímingar,
sem löngum hefur verið hent á loft.
Ekki skal tekin afstaða til F. Nietzsche
hér, en hinu ekki neitað að áhugasamur les-
andi menningar- og hugmyndasögu þessarar
og fyrri aldar, rekst æði oft á nafn hans sem
áhrifavalds manna er áunnu sér orðstír á
þeim sviðum, verður að ætla að þeim upplýs-
ingum fengnum, að hinn svokallaði vestræni
heimur beri mörg merki hugsunar hans.
Ljóðlist Edith Södergran er beinskeytt,
framsetning kvæða hennar er látlaus og sjald-
an örlar á óþarfa skrúðmælgi, þótt líkinga-
mál það sem hún notar, sé tíðum æði við-
kvæmt og flökti á milli sakleysis og þeirrar
ógnar og illsku, er hún veit að steðjar hvar-
vetna að manninum í þeim heimi er hann
byggir. Þrátt fyrir erfiðan sjúkdóm og örbirgð
seinustu æviár hennar í sumarhúsinu á Rai-
vola, þar sem hún bjó með móður sinni og
kettinum sínum heittelskaða, Totti, þá bíður
trú hennar á erindi ljóða sinna enga hnekki,
erindi þeirra er brýnt vð þann heim sem ofs-
inn og stormurinn hefur á valdi sínu, heiminn
þar sem stríðandi fylkingu mannanna lýstur
saman aftur og aftur og þeir beijast í sífellu,
vofa gegn vofu.
Edith Södergran er fulviss um sigur ljóða
sinna og hógvært skáld er hún ekki, enda
segir hún í forspjalli fyrir bók sinni, Septemb-
erlýrunni, sem út kom árið 1918, að sér sé
það ómögulegt að líta á sjálfa sig sem minni
manneskju en hún sé. Með þeirri bók og
Rósaaltarinu (1919) og Skuggum framtíðar-
innar (1920) auk þeirra ljóða er hún orti á
þessu sama tímabili og birtust i bók tveimur
árum eftir lát hennar i sumarhúsinu í Rai-
vola 1923, verður breyting á skáldskap henn-
ar, „ég-ið“ sprettur fram. (Ingi Bogi Bogason
vakti máls á þessu atriði í grein er hann ritaði
í Mbl. 12.09. 1990 um hlutdeild Edith Söder-
gran í þróun norræns nútímaskáldskapar.)
Þettra er ekki það sjálfselska og þver-
móðskufulla ég sem lesendur þekkja og stund-
um skýtur upp kollinum í skáldskap undanfar-
inna ára, þetta ég á veröldina alla að viðfangs-
efni og er einlægt, en í dag undarlega nýtt.
Ljóðmælandinn ávarpar heiminn og opinberar
tilfinningar sínar og þrár, draum sinn og ósk
sína um breytt hlutskipti mannanna á þeirri
voluðu jörð er hann finnur að riðar undir
fótum sér.
En Edith á fleiri strengi til í hörpu sinni,
það er kona með sára reynslu að baki, sem
yrkir hið beinskeytta ljóð: Við konur:
Við konur, skynjum nið jarðarinnar í blóði okkar.
Við spyrjum fuglinn, hvers hann vænti af vorinu,
við Ijúkum höndum okkar um feyskið furutré
ogleitum ígangisólarinnareftirmerkingu ográðum.
Eg elskaði einu sinni mann, trú átti hann enga ...
Kaldan dag kom hann með tómlátt blik í augum,
þungbæran dag hvarfhann á braut með gleymsku
í hjarta.
Ef barn mitt liSr ekki, er sökin hans ...
(E.S. 1916)
MÁNI Og Sól Á Sama Himni
Áfram heldur ferðin í gegnum hinn víðáttu-
mikla skógu og meðfram sendinni strönd
Finnskaflóans.
Víða er jarðrask mikið, vinnuvélar ryðja
burt gróðrinum af landinu svo úr verða stór-
ir sandflákar, opin sár í þetta gróna land,
markmið þeirrar vinnu er ferðalanginum með
öllu óljóst. Að tveimur tímum liðnum er áð
við stöðuvatn sem líkt og sefur á milli tijánna
og þar mætir ferðamanninum það andlit Sov-
étríkjanna sem hvað leiðast er í endurminn-
ingunni, sölumennirnir, gjaldeyrisbraskararn-
ir.
Þeir umkringja bifreiðina eins og mý á
mykjuskán, atgangur þeirra er harður, menn
verða hálfpartinn að olnboga sig útúr þvögu
þeirra á leiðini frá bílnum og í sumum tilvik-
um dugir það ekki til. Ýmsa hluti hafa þess-
ir menn til sölu, allt frá rúblum í skiptum
fyrir dollara á mun lægra verði en opinber-
lega er kveðið á um (fimmtán rúblur buðu
þeir aðgangshörðustu fyrir einn Bandaríkja-
dollar) til herskrúða sovéska hersins og þótti
ýmsum okkar þá nóg komið. Ekki virtist vinn-
andi vegur að sannfæra mennina um áhuga-
leysi sitt á vamingi þeim er þeir falbuðu og
álengdar stóð lögreglumaður og fylgdist með
atganginum án þess að lyfta litla fingri til
þess að stöðva þessi viðskipti, sem eru með
öllu óheimil samkvæmt nýjum lögum. Erindi
lögreglumannsins er, skilst mér af frásögn
þeirra er þekkingu hafa á þeim málum, að
tryggja það að þeir yfirboðarar hans er láta
þessa verslun óátalda, beri ekki skarðan hlut
frá borði í ágóðanum ef einhver verður. Tóm-
ar bjórflöskur liggja á víð og dreif um rjóðrið
og bíll stendur við vatnsborðið, olíutaumar
leka undan bílnum í vatnið, auðsýnilega er
verið að skipta um olíu á vélinni.
Guð hjálpi Sovétríkjunum ef þetta er þver-
skurður þess fólks er þau byggir! En sá ótti
er ástæðulaus og verður að engu eftir að til
Leníngrad er komið. Það fólk er þar gengur
um götumar er stolt, viðræðugott og vinsam-
legt í viðmóti, undarlegt er að heyra af vörum
þess vitneskjuna um það fjarlæga land, ís-
land, og ekki er að sjá í fari þess þá óstjórn-
legu græðgi er undanrenna sú er hafðist við
í ijóðrinu sýndi. Vissulega bregður mönnum
þeirrar tegundar fyrir hér líka og mismunun-
in eftir þjóðfélagsstöðu er himinhrópandi,
valdafíknin á hér enn óðöl sín og yndi. Með
þessari þjóð er verið að framkvæma merkileg-
ar þjóðfélagsumbætur og andi þeirra er líkt
og áþreifanlegur, umbæturnar em stórmerk-
ar, allsstaðar virðist umræða í gangi, í fjöl-
miðlunum, á götunni, í húsasundunum.
Mikið mun veröldin væntanlega eiga undir
því að þær þjóðfélagsbreýtingar verði að vem-
leika og haldi. Sannarlega hvílir óróleiki og
efi yfir þessari borg og einhver óskilgreinan-
leg fomeskja, dmngi, en ferðamanninum
verður á örskotsstund ljóst hver er auður
þessa lands, mikill og áður ónýttur auður,
fólkið sjálft.
Þennan fyrsta dag á bökkum Nevu stendur
það ferðamanninum fyrir hugskotssjónum
þvílík raun bíður þessa fólks, hve skuggar
fortíðarinnar era margir, skuggar sem það
verður að varpa frá sér, eyða og yfírstíga.
Ágústdagur í Leníngrad og skýjaslæðumar
stillast, hverfast, mynda svipi á bláhvítum
grunni, máni og sól á sama himni.
Fangaður Fugl
Fangaður fugl sat í gylltu búri
í hvítri höll við djúpblátt haf.
Þreyjandirósirgáfu fyrirheit um hamingju ogheilsu.
Fuglinn söng um lítinn bæ hátt uppi í fjöllunum,
þar sem sólin er konungur og þögnin dmttning
og harðger litskrúðug smáblóm bera líBnu vitni,
sem þráast við og er.
(E.S. 1916)
Landið Gleymda
Mörgum dögum seinna á kaffíhúsi í Hels-
inki, spyr ég sessunaut minn, unga fínnska
skáldkonu, um hug landa hennar til Kiijála-
eiðisins, er varðveitti svo merkan þátt áf þjóð-
menningu Finna, vakti og efldi þann foma
seið er lifir í tónlist Jeans Síbelíusar og hljóm-
ar enn í verkum yngri tónskálda, m.a. í óperu
Aulis Sallinen: „Ratsumies".
Svar hennar kemur mér á óvart. „Kirjála
er löngu gleymt land! Viiemöinen gæti verið
á vappi hvar sem er í skógum Finnlands og
bækur Edith Södergran fæ ég í næstu bóka-
búð.“ Umburðarlynt bros skáldkonunnar ber
vott um furðu yfir glámskyggni spyijandans
sem eins og hún kemur frá einum af útjöðrum
Evrópu en þekkir ekki þær raunir er þeir
þurfa að þola er lengi hafa mátt una því að
stíga dans við blindan risa, vinalegan en vark-
árari dans.
Óneitanlega verður þetta var spyijandans
hugstætt eftir að heim er komið, orðin, mynd-
in og endurminningin um hið gleymda, fagra
og arðrænda land. Skógarnir og vötnin, bláar
hæðirnar í fjarska og gælur öldunnar við
sendið fjöruborð, eru í dag hluti af útkjálka
heimsveldis er reynir í örvæntingu að veijast
falli.
Heimsveldis sem vanrækti lengi sinn mesta
auð, fólkið sjálft, hugmyndir þess, sköpun og
réttlætisleit. Afskiptur útkjálki heimsveldis,
þau urðu örlög þess lands er Edith Södergran
unni svo heitt og nefndi í ljóðum sínum must-
eri guðs.
ÞORVARÐUR
HJÁLMARSSO.N
Sumardagur
á Kirjálaeiði
(Hugsað til Edith
Södergran)
/
Orð þín hafa augu
eins og andlit þitt
glöð, þjáð
sum eru hvít
sem skýjaslæður og snjóföl vetrarins
önnur græn
gáskaslegin af gróanda sumarsins
vatnsblá eru þau
lík hillingunum
er niðuðu í huganum
og mjúkfrjó og mild
líkt og Iotningin
og leyndin
Hvað er líf manneskjunnar
annað en spurning,
ósk gædd von
á þessum agnarlitla hnetti
ofurseldum ofsanum?
Rósin sem bíður mín
opnast og lokast,
mót sól,
mót myrkri
Úr skugga mínum
vind ég fléttur
handa morgninum
án kvíðboga tóms
og synjunar
ii
Ég er ekki stjarna,
fugl eða hvelfdur himinn,
ekki búr, brú eða bjalla
og ég syng ekki
þegar þess er óskað
einungis ást mín á óræðinu
fær mig til að standa hér
og hlusta eftir hljómfalli
jarðarinhar
Á heiðskírum dögum
þegar allt er eitt
eins og nú
og ekkert rýfur samræmi ■
sjónarinnar,
ekkert er smátt,
ekkert er smátt,
koma orðin óbeðin
og freista þess eins
að höndla þögnina.
iii
Fögur varnarlaus óskhyggja draumsins
oglandiðsem ekki var, er, utan bláma
tíbrár og tálmunar.
Skynjunin
fálmandi snerting
í ókleifu andrúmi,
heimur af heimi
heimtur
fijálsar í svip
sundraðar að stundu
i
og dagarnir telja minnin
verða Ijós til að blinda.
Einhver kemur í landiðunni
sveipaður tómi sandsins
hálfur af himni og vatni
hálfur á jörðu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. MARZ 1991 5