Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.1991, Blaðsíða 5

HVALVEIÐAR VlÐ ÍSLAND
Árið 1865 löskuðust skip Roys í fárviðri
og útgerðin lagðist niður. Danir hugðu á veið-
ar við ísland með tækni Roys á árunum
1865-70 og Hollendingar prófuðu hana hér
1870-72. Er skemmst frá því að segja að
hvorugir höfðu erindi sem erfiði. Aðferð Roys
reyndist illa. Skot úr eldflaugabyssunni, sem
skyttan lagði yfir öxlina, geiguðu oft, auk
þess sem erfitt reyndist að ná hvölum úr sjó
af þeim smábátum sem hann notaði.
Forustan í hvalveiðum færðist nú í hendur
Norðmanna sem settu upp veiðistöðvar víða
við norðurhöf, og raunar einnig í suðurhöfum
fljótlega eftir síðustu aldamót. Fyrstu hval-
stöðvar þeirra utan heimalandsins voru ein-
mitt á íslandi, en tvær þeirra voru stofnaðar
1883. Önnur fyrir austan, á Norðfirði, en hin
á Vestfjörðum, við Álftafjörð. Um þetta leyti
gerðu Norðmenn út á síld frá íslandi, og má
ætla að það hafi auðveldað þeim að ráðast
hér í hvalveiðar.
Á árunum 1883-1915 voru hérlendis marg-
ar hvalstöðvar, bæði á Austijörðum og Vest-
fjörðum. Flestar voru í eigu Norðmanna.
Veiðistöðin á Norðfirði tók aldrei til starfa
vegna ágreinings eigandans, Svends Foyns,
við yfirvöld. Hann sætti sig til dæmis ekki
við að sigla skipum sínum undir dönskum
fána. Hvalur var aðeins veiddur frá vestfirsk-
um stöðvum til aldamóta, þegar frá er talin
útgerð Foyns frá skipi, meðal annars úti fyr-
ir Austfjörðum, á árunum 1891-93. Um alda-
mót var orðið lítið um hval á Vestíjarðamiðum
og útgerðin fluttist að verulegu leyti til Aust-
fjarða.
Frá hvalstöðvunum streymdi erlent fjár-
magn inn í landið. Erlendu félögin greiddu
skatta og aðstöðugjöld til ríkis og sveitarfé-
laga, íslendingar fengu vinnu við hvalinn og
ódýrt eða gefið hvajkjöt var mikil búbót
snauðum heimilum. Á móti kom að sumir
sjómenn óttuðust að hvalveiðarnar kynnu að
trufla göngur fiska, einkum síldar. Mikill
sóðaskapur fylgdi verkun hvalsins og bændur
óttuðust að fé gæti veikst af því að komast
í skemmt hvalkjöt og annan úrgang frá hval-
stöðvunum. Þegar á leið fór að ganga á stofna
hvalanna við íslandsstrendur, og margir kviðu
þvi að ekkert yrði eftir þegar við hefðum sjálf-
ir bolmagn til að stunda hér hvalveiðar.
Árið 1886 voru veiðar á stórum skíðishvöl-
um bannaðar í íslenskri landhelgi frá 1. maí
til októberloka. Loks voru allar hvalveiðar við
landið bannaðar með lögum árið 1913. Bann-
ið tók gildi í ársbyijun 1916 og því var af-
létt 1928. Þá var atvinnumálaráðherra veitt
heimild til að úthluta hvalveiðileyfum, en ein-
ungis til íslendinga sem gerðu út íslensk skip.
Árið 1935 var farið að vinna hval við Tálkna-
fjörð í samvinnu við Norðmenn, þar sem
heimamenn vantaði enn fé og reynslu til að
standa einir að útgerðinni. Veiðarnar lögðust
af þegar síðari heimsstyijöldin hófst og norski
flotinn lagði hald á hvalbátana.
Hvalfriðun við ísland tók aðeins til stórra
hvala, og einstakir sjómenn hafa veitt hrefnu
hér við land síðan 1914, enda þarf mun ein-
faldari búnað til að veiða hana og verka en
aðra reyðarhvali.
LEITAÐÁNÝMIÐ
Um aldamótin 1900 voru flestir hvalastofn-
ar í norðurhöfum orðnir rýrir vegna ofveiði,
og hvalfangarar fóru að leita á fjarlægari
mið, nærri Suðurskautslandi. Þar settu ýmsar
þjóðir upp veiðistöðvar á eyjum, meðal ann-
arra Norðmenn og Hollendingar, auk þess
sem gerð voru út gríðarstór verksmiðjuskip
með aðstöðu til að fullvinna hval, rannsóknar-
stofum, sjúkrarými og eldsneytisbirgðum fyr-
ir hvalveiðibátana.
Eftir síðari heimsstyijöld urðu Norðmenn
og Bretar afkastamestir hvalfangarar í suður-
höfum þótt fleiri þjóðir kæmu talvert við sögu.
Hvala var leitað úr flugvélum, einkum þyrl-
um, eða með bergmálsleitartækjum er senda
frá sér úthljóð. Einnig var úthljóði beitt til
að hrella hvalina, reka þá á flótta og þreyta
þá áður en þeir voru veiddir. Svo var skrokk-
urinn blásinn upp til að hann flyti og auð-
kenndur, stundum með útvarpssendi eða end-
urvarpsbúnaði fyrir ratsjá.
Smám saman tóku Sovétmenn og Japanar
forustu í hvalveiðum í suðurhöfum og héldu
út stórum verksmiðjuskipum eftir að aðrar
þjóðir voru hættar hvalveiðum úti fyrir Suður-
skautslandi.
Hvalspikið, og stundum aðrir hlutar hvals-
ins, bein og úrgangskjöt, var hitað upp svo
að af því rann fljótandi-fita, hvallýsi. Það var
löngum verðmætasta afurð hvalsins. Raunar
var algengt fram á þessa öld að spikið eitt
væri skorið af hvalnum og hræið síðan skilið
eftir. Þetta er löngu liðin tíð. Síðustu áratug-
ina hefur hvalurinn verið gernýttur, að mestu
til manneldis og kjötið var orðið langverðmæt-
ast. Lýsið varð hins vegar æ verðminna.
Forðum var lýsi notað til ljósa eins og fyrr
segir og síðar einnig til að smyija öxla og
vélar og í sápu.
Danakonungur fékk árið 1562 éinkaleyfi
Hollenskir hvalfangarar í Norður-Ishafi.
að veiðarnar beindust að langreyði og að ein-
hvetju leyti að sáhdfeyði."Þeg'ár líka fóráð
ganga á stofna þeirra í suðurhöfum var röðin
komin að minnsta reyðarhvalnum, hrefnu.
Hún var raunar talsvert veidd áður, en sókn-
in jókst í suðurhöfum þar til tegundin var
friðuð, ásamt öðrum hvölum, árið 1986.
Líklegt má telja að hrefnu hafi fjölgað í suður-
höfum á þessari öld eftir því sem fækkaði
öðrum reyðarhvölum, sem keppa við hana um
átu.
I norðurhöfum var ástandið aldrei eins al-
varlegt og á suðurhveli, enda var útgerðin
nyrðra mun minni í sniðum alla þessa öld en
fyrir sunnan.
Her við land hófst hvalveiði eftir stríðið
1948, þegar Hvalur hf. hóf veiðar frá Hval-
firði. Af stórum hvölum hefur mest veiðst af
langreyði. Norðmenn luku að mestu við
steypireyðina hér við land snemma á öldinni,
en til Hvalíjarðar bárust samt 162 dýr áður
en tegundin var friðuð. Skipuleg veiði á hrefnu
frá Barðaströnd hófst 1974.
Bandarískt hvalveiðiskip frá 19. öld. Framarlega á skipinu rýkur úr lýsisbræðslu-
ofni, en Bandaríkjamenn bæddu lýsið um borð í skipunum, sem fyrir vikið gátu
verið þrjú til fjögur ár úti. Baskar voru fyrstir til að bræða lýsi úti á sjó, en
bandarískir h valveiðimenn endurbættu til muna tækni þeirra.
til verslunar með lýsi á íslandi, sem notað
var við að hreinsa brennistein úr Námaskarði
tii púðurgerðar.
Eftirspurn á hvallýsi, og hákarla-, sela- og
þorskalýsi, jókst að mun eftir að götulýsing
breiddist út í evrópskum borgum á 18. öld.
Árið 1763 sömdu Danir til tuttugu ára um
kaup á íslensku lýsi til að lýsa Kaupmanna-
höfn, og 1779 hvöttu þeir íslendinga til þess
að auka hvalveiðar og hétu verðlaunum fyrir
góðan. Jramgang. Hins vegar dró um sinn
verulega úr hvalveiðum, ekki síst í N-
Ameríku, þegar ódýr jarðolía bauðst í stað
lýsis á lampa og sem smurolía á síðari hluta
19. aldar.
Brátt kom að því að ný not fundust fyrir
hvallýsið. Það var hert í verksmiðjum - því
breytt í fasta feiti sem notuð var í smjörlíki,
sápu, ilmefni, málningu, sprengiefni, smur-
olíu, gólfdúk og fleira.
íslendingar og Japanireta hvalspikið, reng-
ið . Hér er það súrsað en saltað í Japan.
Inni í höfði búrhvals og í minni mæli í
öðrum hvölum, svo sem andarnefju, er föst
fita, hvalsauki. Hann var fyrrum eftirsóttur,
m.a. í kerti. Annað verðmætt fituefni í búr-
hval, líkast til sjúklegur saur, er hvalambur,
sem ilmar sætt og var notað í sápur og ilmefni.
Besta hvalkjötið fer til manneldis, ýmist
fryst, soðið niður eða úr því unninn kjötkraft-
ur. Lakara kjöt nýttist sem skepnufóður eða
brætt var úr því lýsi sem fyrr segir.
Hvalkjötið og lýsið er viðkvæmt og skemm-
ist — þránar — ef meðferðin er ekki rétt.
Þess vegna voru í hvalstöðvum, jafnt í verk-
smiðjum og í landi, efnarannsóknastofur þar
sem fylgst var reglubundið með ástandi afurð-
anna.
Búrhvalstennur voru notaðar í ýmsa smíðis-
gripi líkt og fílabein. Úr skíðum skíðishvala
voru forðum skornir fjaðrandi strengir sem
notaðir voru í krínólínur, lífstykki, regnhlífar
o.fl. Nú eru skíðin verðlaus.
Hvalshúð nýtist ekki til iðnaðar. Þó má
súta skinnið á getnaðarlim stórhvala og er
sagt að hvalveiðistjórar hafi látið sauma á
sig vesti eða yfirhöfn úr þessu leðri.
í margar aldir hafa hvalfangarar stundað
taumlausa ofveiði. Framan af, meðan veitt
var úr árabátum, náðust aðeins hægfara hval-
ir, eins og hnúfubakur, sléttbakur, norðhval-
ur, sandlægja (gráhvalur) og búrhvalur.
Ilnúfubakur, hægsyndur skíðishvalur sem
heldur sig nærri ströndum, var auðveld bráð,
enda fækkaði honum ört, en var veiddur fram
á þessa öld. Hann var alfriðaður 1966, nema
hvað frumbyggjum hefur verið leyft að veiða
nokkur dýr með hefðbundnum aðferðum.
Sandlægja, annar skíðishvalur er einnig
auðveiddur strandhvalur. Hún er horfin úr
Atlantshafi fyrir mörgum öldum og lifir síðan
eingöngu í Kyrrahafi, þar sem henni var nær
útrýmt á þriðja áratug þessarar aldar. Sand-
lægja er nú alfriðuð og stofninn virðist hafa
náð fyrri stærð.
Sléttbakur og norðhvalur (eða íslandsslétt-
bakur og grænlandssléttbakur) voru fyrr á
öldum mikið veiddir vegna spiks og skíða.
Báðir þessir hvalir eru nú afar fáséðir og
alfriðaðir síðan 1946. Inúítar fá þó enn að
veiða nokkur dýr.
Eftir því sem sléttbak og norðhval fækkað
beindu hvalveiðimenn á norðurslóð spjótum
sínum meir að búrhval. Ólíkt þeim hvölum
sem fyrr eru nefndir er hann tannhvalur, hinn
stærsti í heimi. Bandaríkjamenn stunduðu
umfangsmiklar búrhvalaveiðar frá 1750 í ein
100 ár, en óvíst er að stofnarnir hafi rýrnað
að ráði. Svo dró úr búrhvalaveiðum á síðari
hluta 19. aldar, e.t.v. af því að atorka hval-
fangara beindist í vaxandi mæli að reyðar-
hvölunum. Þegar minna varð um þá, upp úr
1930, sneru menn sér aftur að búrhvalnum,
sem um skeið var veiddur af verksmiðjuskip-
um, einkum í N-Kyrrahafi. Frá 1963 til 1976
fór ársveiðin aðeins einu sinni niður fyrir
20.000 dýr. Svo voru veiðikvótar skornir nið-
ur og úhafsveiðar af móðurskipum bannaðar.
Tegundin var friðuð í N-Atlantshafi 1982.
Búrhvalur er langalgengastur af stórhvelum.
Fjöldinn skiptir hundraðum þúsunda.
Með sprengiskutli, hraðskreiðum vélskipum
og loftdælum Foyns var loks hægt að ná til
reyðarhvalanna, sem urðu þá verðmætasta
bráð hvalfangaranna.
Stærstu steypireyðar verða yfir 30 metra
langar og eru stærstu dýr sem nokkru sinni
hafa lifað á jörðinni. Þær voru eftirsóttastar
allra hvala, enda gekk mjög á stofn þeirra á
þessari öld. Samkvæmt skýrslum hafa um
350.000 steypireyðar veiðst síðan um alda-
mót, langflestar í suðurhöfum. Hámarki náðu
veiðarnar á steypireyði, langreyði og hnúfu-
bak á vertíðinni 1930-31 (um sumarið þar
syðra, frá desember fram í mars). Þá náðust
í höfunum umhverfis Suðurskautsland 29.410
steypireyðar, 10.017 langreyðar og 576
hnúfubakar og eitthvað í öðrum höfum, þar
á meðal 239 steypireyðar.
í síðari heimsstyijöld fengu hvalirnir að
mestu grið, en eftir stríðið hófst sóknin aft-
ur. Veiðarnar náðu hámarki á vertíðinni
1961-62, þegar samanlagður aflinn í öllum
heimhöfum var skráður 65.966 stórhveli -
steypireyður, langreyður, sandreyður, hnúfu-
bakur og búrhvalur. Síðan hefur sigið æ
meir á ógæfuhlið. Steypireyður var orðin afar
torséð þegar loks náðist samkomulag um al-
gerá friðun á tegundinni 1966. Um miðja
öldina var steypireyður orðin svo sjaldgæf
Eftirlit Með Hvalveiðum
Alþjóðlegt eftirlit með hvalveiðum var fyrst
rætt á fundi Þjóðarbandalagsins 1927. Árið
1935 náðist samkomulag innan þess með
helstu hvalveiðiþjóðum heims um veralega
takmörkun á veiðum á sléttbak og norðhval,
sem tók gildi 1937, ásamt hömlum á veiðum
ákveðinna hvala annarra. Sem fyrr segir hafa
sléttbakstegundirnar tvær verið alfriðaðar
síðan 1946.
1946 var stofnað Alþjóðahvalveiðiráðið,
sem ætlað var að standa að rannsóknum á
hvalastofnum og vinna gegn ofveiði. Framan
af var ráðið máttvana þar sem ekki tókst að
fá hvalveiðiþjóðir til þess að samþykkja raun-
hæfan samdrátt á hvalveiðum. Kvótar vegna
veiðanna voru ár eftir ár svo háir að ekki
tókst að veiða upp í þá þannig að hvalirnir
voru í reynd ófriðaðir. Við það bættist að
kvótum var ekki úthlutað til veiða á einstök-
um tegundum, hejdur í „steypireyðaeining-
um“. Fyrir hveija einingu mátti veiða eina
steypireyði, tvær langreyðar, tvo og hálfan
hnúfubak eða sex sandreyðar. Við slíkar að-
stæður var mestur hagnaður af að veiða
stærstu hvalina, og hvalfangarar, sem einkum
voru á eftir langreyði, veiddu fegnir þær fáu
steypireyðar sem þeir rákust á.
Bandaríkjaþing setti árið 1972 lög til
verndar sjávarspendýrum, þar sem öll hval-
veiði í atvinnuskyni og verslun með hvalafurð-
ir var bönnuð í lögsögu Bandaríkjanna. Tals-
vert af höfrungum drepst samt í netum sem
lögð era fyrir físk, einkum túnfisk í Kyrra-
hafi. í kjölfar friðunarlaganna komu ákvæði
um breytta tækni og tæki við þessar veiðar,
og veralega dregið úr höfrungadrápi í tengsl-
um við þær.2
Smám saman óx Hvalveiðiráðinu fískur um
hrygg og hvalirnir voru friðaðir hver af öðrum
þar til allar veiðar í atvinnuskyni vora bannað-
ar 1986. Aðeins vora leyfðar takmarkaðar
veiðar frumbyggja með hefðbundnum aðferð-
um, og íslendingar og Japanar fengu um sinn
að veiða tiltekinn fjölda af hrefnu í vísinda-
skyni til að fylgjsat með ástandi stofnanna.
Nú er svo komið að friðunarsinnar hafa
töglin og hagldimar innan Hvalveiðiráðsins.
Margir telja að ekki þurfi að búast við því
að ráðið muni nokkurn tíma, eða að minnsta
kosti ekki í náinni framtíð, leyfa hvalveiðar
sem atvinnu. Andstæðingar hvalveiða benda
á svarta sögu veiðanna, sem hér hefur verið
getið, og höfða einnig til tilfinninga, halda
því fram að við veiðarnar sé beitt ómannúðleg-
um aðferðum, auk þess sem hvalir séu þrosk-
aðar vitsmunaverur, sem mjög er raunar dreg-
ið í efa. Sumir spá því að Alþjóðahvalveiðráð-
ið muni leysast upp á næstu árum.
Heimildir
Chatterton E. Keeble: Whalers and Whaling. The
Story of the Whaling Ships up to the Present
Day. T. Fisher Unwin Ltd. London 1925.
Encyclopædia Britannica.
Fairley, James: Irish Whales and Whaling. Black-
staff Press, Belfast 1981.
Jóhann Sigurjónsson: Hvalir og hvalveiðar á Aust-
fjörðum. Sjómannadagsblað Neskaupstaðar 1991.
Jón Guðmundsson: Spánverjavígin 1615. íslensk
rit síðari alda IV. Jónas Kristjánsson sá um útgáf-
una. Kaupmannahöfn 1950.
Nowak, Ronald M., & John L. Paradiso: Walker’s
Mammals of the World. 4th Edition. The Johns
Hopklns University Press, Baltimore and London
1983.
Slijper, E. J.: Whales. Hutchinson, London 1962.
Trausti Einarsson: Hvalveiðar við ísland 1600-
1939. Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík
1987.
Undraveröld dýranna, 12. Spendýr. íslenskir höf-
undar Óskar Ingimarsson og Þorsteinn Thorar-
ensen. Fjölvi/Veröld, Reykjavík 1988.
Jóhann Sigurjónsson sjávarlíffræðingur las grein-
ina yfir í handriti og færði ýmislegt til betri vegar.
1 Skipin voru 34 samkvæmt Encyclopædia Britannica.
Chatterton, sem lýsir afdrifum skipanna allnákvæm-
lega, telur þau hafa verið 32.
2Árið 1972 var áætlað að 368.600 höfrungar hefðu
drepist eða særst illa í netum bandarískra fiskimanna
og 55.078 við veiðar annarra þjóða. 1979 voru þessar
tölur komnar niður i 17.938 og 6.837.
Höfundur er liffræðingur og rektor Menntaskól-
ans við Hamrahlíð.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. JÚLÍ 1991 5