Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Blaðsíða 2

Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Blaðsíða 2
BENEDIKT AXELSSON Nóbelsskáldið og bændur á J ökuldal Nóbelsskáld okkar íslendinga, Hall- dór Kiljan Laxness, f. 23. apríl 1902, „sem gnæfir yfir samtíð sína“ samkvæmt fjoifræðibók, hefur verið fyrirtaks umræðuefni í heima- landi sínu í meira en 70 ár. Og það var ekki eingöngu vegna vinsælda, heldur jafn- vel frekar af öðru. En engum leiddist þegar Laxness var til umræðu. Það var einstæður viðburður þegar Lax- ness fékk bókmenntaverðlaun Nóbels árið 1955. Skáld samtímans í sagnalandinu forna komst í röð hinna fremstu í heiminum. Ég var ekki hár í loftinu þegar ég heyrði fyrst talað um Laxness. Það var sennilega fáum misserum eftir að „Sjálfstætt fólk“ birtist, en það kom út 1934-35. Það var sveitafólkið sem lét Ijós sitt skína. Þetta fólk bjó í samfélagi þar sem tíminn leið í lygnum farvegi á gamla vísu. Flestir Argir En Bækurn- arVoruLesnar Mér skildist á því sem ég heyrði af um- ræðunum að Laxness væri mjög merkileg Eftir STEFÁN AÐALSTEINSSON persóna. Flestir voru argir yfir því hvernig hann lýsti bændum og sveitamenningu. Sumum fannst kannske þá þegar að hér væri frábært skáld á ferðinni. En þeir'létu ekki til sín taka. Á Jökuldal þar sem ég ólst upp voru menn andvígir Halldóri Kiljan Laxness, eða Kiljan eins og sumir kölluðu hann með svolítilli lítilsvirðingu. Samt sem áður lásu menn bækur hans. Menn gátu ekki á sér setið. Hann sagði frá á svo kynngimagnaðan hátt. Menn þekktu efnið út í æsar. Þeir höfðu fundið fyrir því á líkama og sál. Það nísti merg og bein þegar hann lýsti atviki, óhappi, verknaði sem lá utan við allt viðtekið velsæmi. Menn könnuðust að sjálf- sögðu við marga þá viðburði úr eigin um- hverfi. En þetta voru hlutir sem ekki átti að nefna, að minnsta kosti ekki fyrir allra eyrum. Og það var fáheyrt að maðurinn skyldi skrifa um þetta. Að hugsa sér að hann skyldi segja frá því sem hafði gerst hér eða þar og hafa að fyrirmynd fólk sem mátti þekkja af hinu eða þessu sem hafði komið fyrir það. Hvern- ig gat Laxness, maður úr allt öðru um- hverfi, leyft sér að gera sér mat úr þessu samfélagi, þessu fólki? Af hveiju fékk það ekki að vera í friði? Sauðland á Ítalíu Jökuldælingar könnuðust svolítið við Lax- ness. Hann hafði ferðast þar um einu sinni. Fylgdarmaður hans af Jökuldal vestur til Möðrudals var bóndi úr sveitinni. Á leiðinni komu þeir við á heiðarbýli og var boðið inn. Laxness lýsti þeirri heimsókn í „Dagleið á fjöllum". Fylgdarmaðurinn sagði bóndanum að þessi maður væri víða búinn að fara og hefði meira að segja verið á Ítalíu. Bóndan- um fannst það að vísu athyglisvert. En honum var ofar í huga hvort það væri gott sauðland á Ítalíunni. Þetta kom við menn. Var það svona aug- ljóst að fólk í þessari sveit gat um ekkert talað nema kindur? Var það eins í öðrum sveitum? Þurfti endilega að koma þessu á prent? Bækurnar hans hlutu að koma því inn hjá kaupstaðarfólki að sveitamenn væru fábjánar. Hann sagði líka stundum frá hlut- um sem gátu bent til þess að samfélagið í sveitinni væri gegnsýrt af ódámi. Aldrei áður hafði neinn leyft sér að setja slíka hluti á blað. Það var óafsakanlegt. En gremjuna lægði smám saman. Fólk fór að lesa Laxness á annan hátt en áður. Nú las það hann ekki til að setja út á hlut- ina heldur til að finna mannlega hlýjuna í frásögninni. Það rann allt í einu upp fyrir fólki á svæð- um þar sem hann hafði viðað að sér efni að frásagnir hans stóðust. Hanri' leit bara hlutina öðrum augum en venjulegt fólk. Og nú gátu heimamenn glaðst við að sjá þekkta hluti í nýju ijósi. „Sjálfstætt fólk“ olli líklega mestu um- róti í hugum manna af öllum bókum hans. Bókarheitið eitt var móðgun. Hvernig dirfðist Laxness að gera Bjart í Sumarhúsum að ímynd hins sjálfstæða manns? Bjartur bjó uppi í Heiði, átti ekkert nema þennan jarðarskika, Sumarhús, hafði framfæri sitt af nokkrum rolluskjátum og gat ekki einu sinni reytt upp hey handa kú. En við nánari kynni af Bjarti fundu menn nýjar hliðar á honum. Bjartur treysti bara á sjálfan sig. Hann treysti yfirmáta mikið á sjálfan sig. Hann komst af. Og hann bað engan um hjálp til eins né neins. Bjartur leyfði sér að koma fram við hvern sem var sem jafningja sinn. Hann skuldaði ekki neinum neitt. Hann lagði sig í líma við / að komast af á eigin spýtur. Fram í rauðan dauðann vildi hann vera óháður, sjálfstæður. Bjartur Og Sauðkindin Halldór Laxness hefur að mínu viti aldrei skapað sannari persónu en Bjart í Sumar- húsum. Bjartur hefur enga menntun fengið. Hann ber lítið skyn á það sem kallað er menning. En það er eitt sem hann þekkir út í æsar, ef til vill betur en nokkur annar í sveitinni. Það er að sinna kindum. Sauðkindin réð fyrir lífi manna árið um kring. Flest féð var að vísu á fjalli sumar- langt. En á sumrin þurfti að afla heyja til að eiga handa fénu þegar vetur lagðist að. Á veturna börðust menn hins vegar við að halda fénu til beitar á þá hnjóta sem upp úr stóðu svo hægt væri að spara dýrmæt heyin. Lífið var eilífur barningur við að halda lífínu í sauðfénu. Það var skilyrði þess að menn gætu séð sér farborða af eigin ramm- leik, verið sjálfstæðir. Lýsingarnar á Bjarti í bjástri hans við dagleg störf eru endalaust undrunarefni. Næmi Laxness á hugsunarhátt og viðbrögð fjárbóndans er með fádæmum. Hvar í ósköpunum hafði Laxness komist að því hve ómögulegt það var Bjarti að reka tvær nýbornar ær saman í sömu átt? Og tökum vorharðindin. Bjartur var heyknappur og vorið kom seint. Ærnar voru afholda þegar þær voru látnar út. Bjartur fylgdi þeim niður á mýrina þar sem þær drógu upp stararkólfinn frá árinu áður. Það var safaríkt og kjarngott fóður. En það varð að reka ærnar varlega. Þeim mátti ekki verða kalt. Þær voru svo máttvana að ef þær sukku í fönn upp að hné á fram- fæti sátu þær fastar. Sauðkindinni hætti svo til að deyja á vorin. Það vissi Bjartur. Jafningjar Íslenskra Bænda í New York Mönnum varð rórra þegar Laxness fékk Nóbelsverðlaunin. Þá gat það ekki vefið svo bölvað sem hann var að skrifa. En íslenskir bændur fyrirgáfu Laxness þá fyrst þegar þeir fréttu að „Sjálfstætt fólk“ hefði vakið fögnuð í Ameríku. Fréttir bárust af því að í New York einni væru þúsundir manna með sama hugarfar og Bjartur í Sumarhús- um. Það varð minnisstæð reynsla íslenskum bændum af gamia skólanum að komast að því að þeir áttu fjölda jafningja í heimsborg- inni. Höfundur er búfjárfræðingur og er framkvæmd- astjóri norræns genabanka fyrir búfé með að- setur við Landbúnaöarháskólann að Ási í Nor- egí. Grein þessi birtist upphaflega á norsku í skólablaði stúdentafélagsins við háskólann, „Tuntreet", 3. tbl., 47. árg. 1992. Höfundur sneri greininni á islensku. Sigur Erfitt á einmana hjarta með auðn sína og tóm. Þótt ætli það ekki að kvarta það aldrei sér dagana bjarta og lifir sem litlaust blóm. Ef kemst það eilítið innar en andi þess sjálfs. Leitar þar iöngunar sinnar. Lítur þar tárvotar kinnar er heimurinn unninn til hálfs. En veröld að vinna alla er visnandi hold. Sterkustu stofnarnir falla standa eftir hinir og kalla í angist á örlitla mold. ÓLAFUR GÍSLASON Leitun Leitir þú einhvers langt yfir skammt að lokum muntu finna það samt. Og fyrir utan að finna það dót ferðina hefurðu í þokkabót. Andstæður Góðvildin oft sem geðill sköss grimm er í lund og röddin hvöss meðan illviljinn mjúkum róm mælir út öðrum vesaldóm. Herslu- munurinn Á herslumun grundvallast heimsins mein; hvað heimskan er fljót, en viskan sein. Höfundur er bóndi á Neðrabæ í Arnar- firði. Ljóðin eru úr stefjabókunum Nýjar áttir '89 og Tigin nýju '90.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.